Antyk Średniowiecze Renesans Barok Oświecenie Rmantyzm Pozytywizm Modernizm Międzywojnie Literatura po 1939 r.Tabela

Uwaga! To nie jest polska epoka literacka.

Geneza epoki antyku

Grecja i Rzym odgrywały przed wielu wiekami rolę dwóch europejskich mocarstw. Tworzyły one cywilizację, która stała się później podstawą rozwoju całego kontynentu. Polska jako państwo jeszcze wówczas nie istniała, nie istniała więc też literatura polska. Jakkolwiek podobnie jak inne narody europejskie kultura i literatura polska korzysta później z dorobku twórczego świata antyku.

Świadomość tego faktu pozwala nam zaliczać się kulturowo do Europy, która obecnie przeistacza się w wielką rodzinę. Jest to rodzina wyrosła na tradycjach moralnych znanych już w antyku. Starożytna Grecja dała Europie zamiłowanie do nauki, motoru wszelkiego postępu, Rzym natomiast po wielu przemianach stał się kolebką chrześcijaństwa europejskiego, które przez liczne stulecia powstawało na Bliskim Wschodzie.

Sama nazwa: Europa to imię mitologicznej księżniczki fenickiej, z którą Zeus (najwyższy z bogów greckich) miał trzech synów.

Powstająca po upadku państwa zachodniorzymskiego (V w. n.e.) literatura tworzona w językach narodowych kontynentu wzoruje się na dorobku literackim antyku. Również i współcześnie z niego korzysta. Wydaje się więc, iż mówienie o literaturze polskiej bez poznania źródła, z którego przez lata czerpała wzorce, nie byłoby pełnym i prawdziwym jej obrazem.

Ramy czasowe i nazwa

Nazwa epoki antyku jest określeniem późniejszym, wywodzi się z języka łacińskiego (ante- przed) i oznacza stosunek twórczości nowożytnej do przeszłej stanowiącej wzorzec.

Epoka antyku trwała od XIX wieku przed naszą erą do 476 roku naszej ery.

Stąd wywodzi się kierunek zwany klasycyzmem nawiązujący w epokach późniejszych do antycznej tradycji świata grecko-rzymskiego; oznacza twórczość naśladującą wzory starożytne, tj. doskonałe (z łac. classicus – pierwszorzędny). Z tego powodu w stosunku do antyku używa się nazwy klasycyzm lub ogólnie starożytność.

Podłoże filozoficzne antyku (sposób widzenia świata przez ludzi) jest problemem złożonym. Można je podzielić na dwa nurty ideowe i kulturowe, które w wiekach późniejszych będą wywierać wpływ na kształt duchowy Europy, codzienne ludzkie życie i charakter literatury europejskiej.

Pierwszy z owych nurtów związany jest z bogactwem cywilizacji stworzonej przez starożytnych Greków i Rzymian. Drugi jest spuścizną ideową wywodzącą się z historii Izraela, pierwszego narodu chrześcijańskiego, którego religia została przyjęta najpierw przez Rzym, później przez całą Europę.

Antyk mityczny

Na postawy ludzi starożytnej Grecji i Rzymu miała wpływ mitologia – system wierzeń i mitów.

Mity to opowiadania, przekazy ustne sprzed tysięcy lat tłumaczące kosmogonię, czyli historię powstania świata, bogów, praw rządzących przyrodą. Czytamy w nich na przykład, iż świat powstał z Chaosu, a następnie z niego wyłoniła się pierwsza para bogów Uranos i Gaja (Niebo i Ziemia).

Od tego czasu rozpoczęło się powstawanie świata i całej rodziny bogów. Syn Uranosa Kronos po walce z ojcem zasiadł na tronie boskim. Jego z kolei pokonał Zeus, syn, którego wcześniej matka uratowała przed śmiercią z rąk ojca. Kronos bowiem obawiał się o tron i wszystkie swoje dzieci połykał. Gdy Zeus pokonał Kronosa, stał się bogiem wszystkich bogów i ludzi, a swoją siedzibę miał na Olimpie – pasmo gór w Grecji zwanej w antyku także Helladą.

Mity były przekazywane ustnie, dopóki nie wymyślono pisma i nie zaczęto ich spisywać. Dzięki temu wiemy, że starożytni wierzyli, iż ktoś, jakaś istota wyższa ponad człowiekiem musiała rządzić światem przyrody i ludzkim, tworzyć go i nad nim panować, ponieważ człowiek wydawał się do tego za słaby. Rolę tę przypisywali wielu bogom, wyznawali wielobóstwo, czyli politeizm. Każdy z bogów miał pieczę nad jedną lub kilkoma określonymi dziedzinami ludzkiego życia, a byli wśród nich:

Najsłynniejsi bogowie greccy

Zeus – był szóstym dzieckiem Rei i Kronosa. Brat Hestii, Demeter, Hery (również jej mąż), Posejdona i Hadesa. Władca błyskawic. Uosobienie najwyższej zasady rządzącej Wszechświatem. Władca wszystkich bogów i ludzi. Jego atrybutami były złote pioruny, orzeł i tarcza zwana egidą. Wychowały go nimfy górskie i koza Amalteja.
Hera – trzecia córka Kronosa i Rei, żona Zeusa. Według niektórych źródeł była trzecią małżonką władcy bogów, po Metydzie i Temidzie. Była również Zeusową siostrą, królową Olimpu, boginią niebios i płodności, patronką macierzyństwa, opiekunką małżeństwa, piękna i rodziny.
Atena – bogini mądrości, sztuki, sprawiedliwej wojny oraz opiekunka miast, m.in. Aten i Sparty. Jest jedną z dwunastu głównych bogów olimpijskich. Jej atrybutami były: włócznia i tarcza. Jej świętym zwierzęciem była sowa, a rośliną – oliwka.
Afrodyta – bogini miłości, piękna, kwiatów, pożądania i płodności. Najbardziej urodziwa z bogiń antycznych mitów.
Apollo – syn Zeusa i Leto. Urodził się na wyspie Delos. Był bliźniaczym bratem Artemidy. Uważany za boga piękna, światła, życia, śmierci, muzyki, wróżb, prawdy, prawa, porządku, patrona sztuki i poezji, przewodnika muz.
Artemida – bogini łowów, zwierząt, lasów, gór i roślinności; wielka łowczyni. Uważana również za boginię płodności, niosącą pomoc rodzącym kobietom. Artemidę uznawano za boginię księżyca i śmierci.
Hermes – bóg dróg, podróżnych, kupców, pasterzy, złodziei, posłaniec bogów.
Hefajstos – bóg ognia, kowali i złotników. Hefajstos był uważany za syna Zeusa i Hery lub według innej wersji samej Hery.
Demeter – bogini płodności ziemi, urodzaju, ziemi uprawnej, zbóż, rolnictwa; matka Kory (Persefony). Siostra Zeusa, Posejdona, Hadesa, Hestii i Hery.
Posejdon – bóg mórz, trzęsień ziemi, żeglarzy, rybaków. Syn Kronosa i Rei. Starszy brat Zeusa, Hadesa, Hery, Demeter i Hestii, mąż Amfitryty.
Ares – bóg wojny, syn Zeusa i Hery. Jego odpowiednikiem w mitologii rzymskiej jest Mars.
Hades – bóg podziemnego świata zmarłych. Z czasem Hadesem zaczęto również nazywać jego krainę. Hades był bogiem świata podziemnego i umarłych; nazywany był także Plutonem.
Dionizos – bóg płodności, dzikiej natury, winnej latorośli i wina, reprezentujący jego upajający i dobroczynny wpływ. Syn Zeusa i śmiertelniczki Semele.

Starożytni wyznawali wiarę w życie wieczne po śmierci. Warunkiem osiągnięcia szczęścia po śmierci był pochówek zgodny z ustalonymi obrzędami. Dlatego tak ważną rolę w mitach ma fakt godnego chowania zmarłych (“Iliada”, “Antygona”).

Filozofia klasyczna

Wierzenia powyższe obowiązywały do czasów Talesa z Miletu, VII w. p.n.e., zwanego ojcem filozofii (stgr. φιλο – miłość i σοφία – mądrość: umiłowanie mądrości). Twierdził, iż świat nie wyłonił się z Chaosu – bytu abstrakcyjnego, lecz z wody. W dociekaniach posługiwał się obserwacją przyrody i nauką, nie zaś wierzeniami czy metafizyką.

Przed Talesem prawd mitycznych nie podważano, były obowiązującą cechą mentalności człowieka wyznającego politeizmu (wiara w wielu bogów). Rozkwit filozofia przeżyła pomiędzy VI i IV wiekiem p.n.e. za sprawą Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Pitagorasa, Epikura i innych. Stworzyli oni własne systemy filozoficzne oparte na naukach ścisłych, fizyce, etyce, logice i matematyce, odrzucając mity i religię.

Dołączyli potem do nich filozofowie starożytnego Rzymu z Seneką, Lukrecjuszem, Cyceronem oraz Orygenesem, Augustynem jako filozofami chrześcijańskimi.

Filozofia została uznana za matkę wszystkich nauk. Zajmuje się dociekaniem odpowiedzi na istotne kwestii typu: jaki jest sens bytu ludzkiego, czym jest życie, prawda, dobro, zło, bóg itp. Od początku swego istnienia ma ogromny wpływ na kształtowanie świadomości człowieka, wszelkie prądy umysłowe, postawę ludzi wobec świata.

Filozofowie

Sokrates – twórca etyki, twierdził, że najważniejsza jest cnota (pojmowana jako dobre cechy człowieka). Istnieje ścisły związek pomiędzy dobrem i rozumem. Zło wynika z niewiedzy a poznanie dobra rodzi w człowieku pragnienie jego czynienia. W zakresie etyki Sokrates jest twórcą pojęcia daimonionu – wewnętrznego głosu, który podpowiada istocie ludzkiej co jest dobre, a co złe.
Platon – twórca idealizmu, przekonania, że świat składa się z przedmiotów realnych i ich idei. Idee są rzeczywiste, wieczne i zawsze zachowują wyższość nad tym, co realne. Uważał, że świat idei ma charakter pierwotny, a byt widzialny jest tylko jego niedoskonałym odbiciem. Świat dzieli się na materię i ducha. Człowiek składa się z ciała i nieśmiertelnej duszy. Duch pełni funkcję nadrzędną wobec fizyczności i w przeciwieństwie do niej jest wieczny.
Arystoteles – twórca doktryny “złotego środka”, czyli umiejętności odnalezienia w każdej sferze życia rozsądnego rozwiązania. Chodzi o unikanie wszelkich skrajności. Uważał, że celem człowieka jest szczęście rozumiane jako tak zwana eudajmonia – optymalny rozwój własnych możliwości.

Szkoły filozoficzne

Stoicyzm – jego twórcą był Zenon z Kiton. Stoicyzm to postawa moralna, zgodnie z którą w życiu należy zachować obojętność, to znaczy wyzbyć się skrajnych emocji, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (tak zwanych afektów). Stan ten nazywali stoicy apatią. Świat ma naturę materialistyczną i podlega prawom przyczynowo-skutkowy. Rzeczywistość duchowa nie istnieje, najważniejszy jest rozum.
Epikureizm – (nazwa od twórcy Epikura) skupia się przede wszystkim na hedonizmie, przekonaniu, że istotą szczęścia jest doznawanie przyjemności. Polega na kulcie życia, które jest wolne od cierpienia. Stan taki można osiągnąć kierując się cnotą i rozumem. Człowiek powinien realizować dobro.

Współcześnie świat przedstawiony przez mitologię grecką nosi miano pogańskiego. Z kolei antyk dzięki pojawieniu się filozofii pojmowany jest jako świątynia wiedzy ścisłej wyrosłej z rozumu i doświadczeń, badań naukowych z pominięciem metafizyki.

Do dorobku antyku klasycznego będzie nawiązywał min. renesans czy oświecenie.

Poetyka Arystotelesa

Literatura starożytna pozostawiła po sobie mnogość gatunków literackich i arcydzieł; pierwszy zarys teorii literatury w “Poetyce” Arystotelesa, gdzie wszystkie dzieła nazywane są ogólnym mianem poezji. Nie ma tam podziału na klasyczne już dzisiaj (wzorcowe) trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat. Dwa najważniejsze przesłania Arystotelesowej teorii literackiej związane są z pojęciami mimesis i katharsis.

Mimetyzm zakłada, iż literatura naśladuje rzeczywistość, jest jej odbiciem, natomiast katharsis to inaczej emocjonalne oczyszczenie polegające na tym, iż czytelnik lub widz przeżywa dzieło. Rozumiemy to w ten sposób, iż jeżeli czytamy książkę lub oglądamy sztukę w teatrze, powinniśmy coś odczuwać (radość, gniew, strach itp.).

W wypadku braku takiego odczuwania czy wczuwania się w literackie lub sceniczne dzianie się po prostu dzieło, zdaniem Arystotelesa, jest złe, ponieważ wypowiedź artystyczna powinna być nastawiona na wywołanie odpowiednich ludzkich emocji.

W antyku narodził się teatr grecki wyrosły z kultu Dionizosa, a także tragedia i komedia. Dionizos był bogiem płodności i wina. Ku jego czci urządzano święta, które dzisiaj śmiało można by nazwać festynami lub karnawałem. Przy okazji zabaw organizowano tzw. pieśni koźle (trage odos- przebranie śpiewaków). Z czasem przed publicznością występowały chóry osób, potem spośród nich wyłonił się przewodnik chóru, który nie tylko śpiewał, ale też prowadził dialog z chórem.

Powolny rozwój tej działalności artystycznej doprowadził do powstania klasycznej tragedii (zob. w słowniczku terminów literackich niżej). Na scenie pojawiali się kolejno dodatkowi aktorzy, aż rolę chóru i śpiewu zepchnięto na dalszy plan.

Antyk chrześcijański

(dotyczy Bliskiego Wschodu i Rzymu). Epoka antyku to czas narodzin chrześcijaństwa europejskiego. Opiera się ono na zasadzie kultu i wiary w jednego Boga. Wiarę w istnienie jednego Boga nazywa się monoteizmem (w odniesieniu do religii monoteistycznych rzeczownik Bóg piszemy wielką literą, przymiotniki typu boski, boskiego małą).

Wiedza o Bogu imieniem Jahwe została zawarta w Biblii, dziele napisanym przez proroków i ewangelistów żydowskich. Składa się ono z dwóch części: Starego i Nowego Testamentu. Nazwa Biblia pochodzi od greckiego słowa biblion – zwój papirusu, książka, pismo, a w liczbie mnogiej wyraz biblia oznacza księgi. Są to księgi uznawane przez chrześcijan za święte i natchnione przez Boga.

Stary Testament powstał między XII a II wiekiem p.n.e. w języku hebrajskim i aramejskim, w niewielkiej części w starożytnym języku greckim. W IV i V wieku n.e. tekst ksiąg został przełożony na język łaciński – Wulgata i ów przekład stał się tekstem obowiązującym w kościele katolickim. Zawiera on 45 ksiąg.
Nowy Testament powstał między połową I wieku a połową II wieku w języku greckim i aramejskim. Zawiera 27 ksiąg. Wśród ksiąg biblijnych wyróżnia się księgi historyczne, prorockie i dydaktyczne. Wyraz testament oznacza przymierze zawarte pomiędzy Bogiem Jahwe i ludźmi.

Testament – przymierze mówi o tym, iż w zamian za przestrzeganie przykazań boskich ludzie mogą liczyć na miłość i opiekę Boga. Jest to Bóg- stwórca wszechświata.

W pierwszej Księdze Biblii pt. Genesis (Rodzaju) znajduje się opis stworzenia świata przez Boga. W kolejnych księgach są opisane losy pierwszych ludzi i historia narodu wybranego – Izraela. Ewangelie Nowego Testamentu dotyczą życia Jezusa Chrystusa, syna Boga, mesjasza i odkupiciela.

Biblia jest skarbnicą wiedzy o świecie chrześcijańskim powstającym w starożytności, jest także dzisiaj najbardziej znanym dziełem literackim świata, z którego czerpią natchnienie kolejne już generacje twórców literackich. Prawdy w niej zawarte wyparły wierzenia starożytnych Greków i Rzymian, zmieniły ewolucyjnie charakter Europy.

Podsumowanie

Oblicze starożytnego człowieka, jak widać, jest różnorodne. Mówimy tu bowiem o bardzo rozległym przedziale czasowym i geograficznym. Dwa tysiące lat z okładem (!). Człowiek przez ten okres z istoty prymitywnej przekształcił się duchowo i cywilizacyjnie. Z jaskiniowca przemienił się w lokatora pałaców, dworów, domów z cegły; ze zwykłego zjadacza chleba przemienił się w człowieka wierzącego, myślącego racjonalnie i zainteresowanego własnym rozwojem, także postępem we wszelkich dziedzinach działalności.

Starożytna Grecja i Rzym to cywilizacje, które przeszły do historii. Wiedzę o nich zawdzięczamy przede wszystkim literaturze, także pięknej, słowu zapisanemu na kartkach papieru, możemy też podziwiać pomniki kultury starożytnej w Grecji, we Włoszech i wszędzie tam, dokąd dotarły wówczas rzymskie legiony. W każdym języku narodowym Europy można odnaleźć wyrazy lub zwroty wywodzące się z greki lub łaciny mającej rzymskie pochodzenie.

Galeria zabytków

antyk Akropol_Propylee — Akropol Propylee

Koń trojański - film Troy — Koń trojański, film

Lądowanie Greków na plażach Troi — Grecy pod Troją

Twórcy literatury

Grecy

Trzej tragicy greccy:

Ajschylos – twórca tragedii antycznej, wprowadził na scenę drugiego aktora, “Orestea”, autor 90 utworów.
Sofokles – wprowadził na scenę trzeciego aktora, “Antygona”, autor 120 utworów.
Eurypides – trzeci wielki tragik, “Medea”, autor 80 dramatów.
Większość dzieł wymienionych wyżej autorów nie przetrwało do dzisiaj.
Anakreont – twórca lekkiego, wesołego wiersza o tematyce miłosnej lub biesiadnej.
Arystofanes – komediopisarz.
Homer – najwybitniejszy poeta grecki, twórca “Iliady” i “Odysei”.
Teokryt – twórca sielanek.
Safona – najwybitniejsza poetka.
Kallimach – mistrz drobnych form poetyckich, autor pierwszej historii literatury.
Tyrtajos – twórca elegii wojennych.

Rzymianie

Horacy– największy poeta liryczny, “Pieśni”, “Satyry”.
Owidiusz– twórca elegii, “Przemiany”.
Wergiliusz– pisał sielanki, “Bukoliki”, “Eneida” to epopeja
wzorowana na “Iliadzie” Homera.
Terencjusz– komediopisarz, cytat z jego utworu: “Jestem człowiekiem i nic co ludzkie, nie jest mi obce” stał się w XVI wieku hasłem renesansu europejskiego.