AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela
Geneza i nazwa
Od 1864 do 1890 roku panuje w literaturze kierunek pozytywistyczny-realistyczny, który głosi podział społeczeństwa na pozytywistów: ludzi społecznie użytecznych i pasożytów: ludzi uchylających się od pracy na rzecz całego społeczeństwa.
Nazwa epoki została zaczerpnięta z nurtu filozoficznego zapoczątkowanego przez A. Comte’a, J.S. Milla, H. Spencera i innych. Literatura tego czasu ma służyć propagowaniu nowych wartości, ma nieść ze sobą rozwój społeczny i temu społeczeństwu służyć.
Ekonomicznie naród polski cierpiał ubóstwo podzielony pomiędzy zaborców. Upadek powstania styczniowego był wielkim ciosem dla narodu polskiego. Szczególnie młode pokolenie odczuło pustkę ideową, ponieważ hasła walki narodowowyzwoleńczej głoszone w romantyzmie nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
Piękno literatury Mickiewicza i Słowackiego dla nowej generacji było zawieszone ponad codziennym życiem pędzonym w trudach i znoju. Dlatego twórcy literatury po 1864 roku nie zgadzali się z wizją romantycznego świata. Po upadku powstania pojawiają się dzieła realistyczne ukazujące stan faktyczny stosunków społecznych. Nowe hasła miały pomóc budować świat innych wartości, nie tylko literackich, ale przede wszystkim społecznych.
Filozofia epoki
Postawy i nurty filozoficzne pozytywizmu to:
- Scjentyzm – kult nauki i wiedzy, odrzucanie metafizyki i takich pojęć z nią związanych, jak duch, bóg, przeznaczenie, a na ich miejsce wprowadzenie umysłu, natury, przyczyny i skutku.
- Ewolucjonizm – postawa głosząca koncepcję społecznego organizmu, stopniowego dążenia do rozwoju i osiągania coraz wyższego poziomu ekonomicznego.
- Utylitaryzm – to zasada użyteczności społecznej każdego człowieka, który ma dążyć do uszczęśliwiania własnego społeczeństwa, a potem i całej ludzkości.
W trzy lata po upadku powstania styczniowego nastąpiła likwidacja autonomiczności Królestwa Polskiego, a polityka wewnętrzna zarządzana była już jawnie przez cara. Jak więc ma żyć nowe pokolenie ludzi, jakiej może oczekiwać przyszłości? Tylko pracą ową przyszłość można sobie ulepszyć, dlatego pozytywiści głoszą jej kult.
Na podłożu nowych prądów i popowstaniowej rzeczywistości wyrosły dwa hasła polskiego pozytywizmu:
- Praca organiczna – społeczeństwo jest jednym organizmem i wszystkie jego części-klasy powinny być “zdrowe”, aby w całości rosło w siłę
- Pracy u podstaw – szerzenie oświaty wśród najuboższej warstwy społecznej.
Kult nauki i pracy
Pozytywizm to epoka nawiązująca do znanych z oświecenia postaw moralnych. Na pierwszym planie pozytywiści stawiają kult nauki i kult pracy. Uważają, iż naród polski nie może “ciągle” żyć w świecie marzeń o wolności, którą trzeba sobie wywalczyć własnymi rękami.
Klęski powstań narodowowyzwoleńczych dowiodły, iż walka o wolność może być wówczas skuteczna, gdy po pierwsze zostanie poparta przez cały naród, po drugie będzie to walka równych przeciwników, a zatem dojrzałych i militarnie przygotowanych do walki żołnierzy.
Uzbrojony w kosy spontanicznie reagujący lud nie ma szans wobec regularnych wojsk zaborców. Tę polską armię należy najpierw wykształcić, polski lud natomiast oświecić, ponieważ przez lata niewoli zobojętniał na losy ojczyzny. Wykorzystywanym przez posiadaczy ziemskich chłopom było wszak obojętne, jakim językiem mówi do nich dziedzic, skoro wymaga od nich wciąż tego samego: niewolniczej pracy. Nie ma co więc mówić ludowi o wolności narodu, podczas gdy sam cierpi nędzę i głód, a jego problem najważniejszy to zmiana stosunków społecznych, nie zaś zmiana właściciela ziemi, na której pracuje.
Zaborcom traktującym polską ziemię i naród jak tanią siłę roboczą i spichlerze zbożowe nie zależało na reformowaniu ustroju społecznego.
Podczas gdy na zachodzie Europy już rozwija się kapitalizm, na ziemiach polskich panują jeszcze stosunki feudalne.
Realizm i naturalizm
W literaturze dominują dwa kierunki artystyczne:
- Realizm, pierwszy z nich, polegał na wiernym oddawaniu obrazu rzeczywistego w dziele literackim, na przedstawianiu świata realnie istniejącego pod kątem typowych zjawisk społecznych (np. praca, różnice klasowe) przez literaturę.
- Drugi z kierunków to naturalizm, który był fotograficznym zapisem rzeczywistości w literaturze, dokonywanym z niezwykłą pieczołowitością co do szczegółów, przedstawiał raczej zjawiska przypadkowe niż typowe, często drastyczne i zależne od sił natury (np. walka o byt, dziedziczność).
Bohater pozytywny
W dziełach literackich tego okresu widzimy biedę i brak perspektyw życiowych dzieci i młodzieży.
Świat dorosłych bohaterów literackich to przykłady ludzi zagubionych ideowo, są to romantycy i pozytywiści jednocześnie.
W wielkich powieściach pozytywizmu poznajemy osobowości i wzorce ludzkich postępowań. Wszystkie one podlegają surowej niemalże krytyce i ocenie publicznej, czytelnik ma uczyć się na ich przykładzie nowych wartości. W “Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej spotykamy Benedykta Korczyńskiego i Anzelma Bohatyrowicza. Obaj ci bohaterowie zostali wychowani na tradycjach romantycznych, wśród których największą wartością była miłość do ojczyzny, są pokoleniem powstańców styczniowych. Anzelm walczył w powstaniu razem z bratem Jerzym i Andrzejem Korczyńskim, bratem Benedykta, Jerzy i Andrzej polegli za ojczyznę. W pamięci Anzelma i Benedykta ważne miejsce zajmują owe czasy, gdy Polaków niezależnie od klasy społecznej łączyła jedna sprawa.
Chłop z panem byli wówczas jednym organizmem, siłą mającą przynieść Polsce wolność. Po klęsce powstania, z biegiem czasu Benedykt oddał się całkowicie innej miłości i idei, była nią miłość do ziemi i praca. Anzelm natomiast wciąż żył wspomnieniami z lat odległych, odnajdywał w nich także swą utraconą miłość do Marty Korczyńskiej. Korczyński jest w powieści reprezentantem nowych czasów, epoki pozytywistycznej pracy, Anzelm natomiast jest symbolem świata, który odchodzi w zapomnienie. Przedstawicielem nowego pokolenia pozytywistów oddanych całkowicie pracy organicznej i pracy u podstaw jest Witold, syn Benedykta Korczyńskiego. Dla niego nie istnieją przesądy klasowe, chce zmieniać świat i budować cywilizację opartą na postępie naukowym i technicznym.
Pozytywiści pragną postępu cywilizacyjnego i ekonomicznego.
W powieści Orzeszkowej jest cała gama innych bohaterów, którzy nie pracują na rzecz postępu ekonomicznego i gospodarczego. Ocenia się ich jako pasożytów społecznych w przeciwieństwie do postaci pozytywnych oddających się pracy. Unikający pracy arystokraci to pasożyci społeczni.
Ciężka praca wypełnia życie innego bohatera powieści pozytywizmu, Stanisława Wokulskiego z “Lalki” Bolesława Prusa. Wokulski jest postacią łączącą cechy romantyka i pozytywisty. Potrafi pracować dla dobra swojego i całego społeczeństwa, ale miłość romantyczna czyni z jego życia tragedię. Z ocen i wniosków wyciąganych podczas analizy świata przedstawionego w literaturze czytelnicy mieli czerpać wzory dla siebie, ponieważ literatura miała spełniać rolę nauczyciela, miała służyć społeczeństwu (podobnie jak w oświeceniu), spełniając tym samym jeden z najważniejszych postulatów, a mianowicie miała być utylitarną- użyteczną.
Galeria twórców
Twórcy i lektury
- Bolesław Prus – powieściopisarz, nowelista, “Placówka”, “Lalka”, “Faraon”.
- Eliza Orzeszkowa – powieściopisarka, “Marta”, “Dziurdziowie”, “Nad Niemnem”.
- Henryk Sienkiewicz – twórca powieści historycznej, “Trylogia”, “Quo vadis”, Nagroda Nobla w 1905 roku.
- Maria Konopnicka – poetka, “Rota”.
- Adam Asnyk – poeta, “Do młodych”.
Literatura obca
- Gustaw Flaubert – mistrz naturalistów francuskich, “Pani Bovary”.
- Emil Zola – naturalista francuski, “Germinal”.
- Fiodor Dostojewski – rosyjski twórca powieści psychologicznej, “Zbrodnia i kara”, “Idiota”, “Bracia Karamazow”.
- Lew Tołstoj – powieściopisarz rosyjski, “Wojna i pokój”, “Anna Karenina”.
Galeria malarstwa
Teoria literatury
Pozytywizm to epoka rozwoju powieści i nowelistyki, poezja rozwija się w mniejszym stopniu.
Epoki literackie
AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela