Międzywojnie epoka literacka

AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela

Geneza i nazwa

Można sobie wyobrazić radość naszych przodków w momencie, gdy dowiedzieli się, że nareszcie mają własną ojczyznę (zob. koniec I. wojny światowej: Rozejm w Compiegne). Dzień ogłoszenia niepodległości Polski 11 listopada 1918 roku był datą czczoną niestety tylko przez nieco ponad 20 lat, do 1 września 1939 roku. Tego dnia Niemcy rządzone przez Hitlera (wybrańca narodu niemieckiego) mimo umów międzynarodowych napadły na Polskę i rozpoczęła się II wojna światowa.

Okres ten w literaturze nazywamy międzywojniem lub dwudziestoleciem międzywojennym (XX-leciem międzywojennym), a w historii Polski II (drugą) Rzeczpospolitą.

Międzywojnie trwa w latach 1918 – 1939.

Literacki podział epoki

Literaturę międzywojnia dzieli się na dwa dziesięciolecia z powodu popularności uprawianych rodzajów literackich:

1. W pierwszym dziesięcioleciu dominuje poezja (liryka).
2. W drugim dziesięcioleciu dynamicznie rozwija się i staje popularna proza (epika).

Po raz pierwszy pojawia się zjawisko grup poetyckich, niewielkich skupisk poetów wydających swe utwory w tym samym czasopiśmie, pochodzących z jednego miasta i reprezentujących podobny program poetycki.

Grupy poetyckie międzywojnia

1. Grupa poetycka: Skamander

Grupa poetów skupionych wokół warszawskiego czasopisma “Skamander” (nazwa: rzeka opływająca Troję) w latach 1920-28 oraz 1935-39. Należeli do niej poeci: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz. Tworzyli poezję radosną, witalną, nasyconą optymizmem, ich bohaterem stał się człowiek ulicy mówiący prostym językiem. Luźno związane z grupą były między innymi Kazimiera Iłłakiewiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska oraz Jan Brzechwa. Patronował im Leopold Staff.

Julian Tuwim “Strofy o późnym lecie”

Zobacz, ile jesieni!
Pełno, jak w cebrze wina,
A to dopiero początek,
Dopiero się zaczyna.
2
Nazłociło się liści,
Że koszami wynosić,
A trawa jaka bujna,
Aż się prosi, by kosić…

2. Grupa poetycka: Awangarda Krakowska

Grupa poetów skupionych wokół krakowskiego czasopisma “Zwrotnica” (nazwa: urządzenie kierujące pociąg na właściwy tor) wychodzącego w latach 1922-23 oraz 1926-27. W jej skład wchodzili: Jan Brzękowski, Jalu Kurek, Julian Przyboś oraz teoretyk grupy Tadeusz Peiper.

Poeci domagali się poezji odpowiedniej do rozwoju cywilizacji – nowoczesnej. Wytworzyli swoisty typ metafory o bardzo odległym kojarzeniu. Tematyka wierszy Awangardy skupiała się na ukazywaniu życia ludzkiego w myśl haseł: miasto, masa, maszyna.

Julian Przyboś “Zmęczeni”

Zmęczeni, spocząwszy na posłaniu z dłoni,
czekamy,
aż parujący pot z ciała nas ulotni
i poniesie na marzeniach,
aby nas położyć na rzęsach, w kołysce z dwóch
powiek…

3. Grupa poetycka: Kwadryga

Grupa działająca w latach 1926-33 w piśmie warszawskim “Kwadryga” (nazwa: w starożytnej Grecji i Rzymie: rydwan zaprzęgany w czwórkę ustawionych w jednym rzędzie koni). Współtworzyli ją: Władysław Sebyła, Konstanty Ildefons Gałczyński, Stefan Flukowski, Lucjan Szenwald, Ryszard Dobrowolski.

Prezentowali poezję zafascynowaną problematyką społeczną. Mieli też ambicje kształtowania postaw moralnych.

Władysław Sebyła “Nokturny”

8
Wali się noc sinym kamieniem
na rozdeptane strzechy chat.
Skroś pomroczniałych wód przestrzenie
świsnął świetlisty bat.

Zaludnić czym? jakimi snami
bezsennej pustki mus?
za dymiącymi zagonami
widma samotnych brzóz…

4. Grupa poetycka: Żagary

Grupa poetycka wydająca swoje wiersze w piśmie wileńskim “Żagary” (nazwa: regionalnie – szczapy, bierwiona) w latach 1931-34, a skupiająca takich poetów: Jerzy Zagórski, Czesław Miłosz, Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Putrament.

W poezji widoczne jest poczucie nadchodzącej katastrofy. Jako jedni z nielicznych przewidywali wybuch jakiegoś kataklizmu.

Czesław Miłosz “Wieczorem wiatr”

Wyżej szła chmura, a nad nią spienione
stada gwiazd gnały i parły motory
trójśmigłych statków. Złoty krzyż wieziono,
jedwabny sztandar i hełmy z żelaza.

Wiatr był na ziemi. Dzwoniły jabłonie
owocem żółtym i jarzębiny chrzęst.
Pchaliśmy pługi, dźwigaliśmy bronie
i twardo śpimy, z łbem zgiętym na pięść.

Poezja pierwszych lat niepodległości charakteryzuje się radością i entuzjazmem, lecz z czasem ów nastrój ustępuje miejsca powadze zadumie.

Największą popularnością wśród czytelników dwudziestolecia cieszyła się twórczość poetycka Skamandra, natomiast osiągnięcia poezji Awangardy znalazły wiele uznania w oczach twórców polskiej liryki po drugiej wojnie światowej.

Druga Awangarda

Terminem tym określono twórczość grup poetyckich lat 30 w odróżnieniu od dorobku Awangardy Krakowskiej publikującej w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Należeli do niej poeci grupy Reflektor (czasopismo) z Lublina z najlepszym przedstawicielem tzw. Awangardy Lubelskiej Józefem Czechowiczem (należeli tu także: Konrad Bielski, Wacław Gralewski, Stanisław Grędziński, Czesław Bobrowski) i Wilna (Żagary zob. wyżej) z Czesławem Miłoszem na czele.

Twórczość Drugiej Awangardy (pisownia wielką literą) cechowały ekspresjonizm, wizyjność i katastrofizm. Historycy literatury twierdzą, iż poeci ci jako jedyni w latach trzydziestych wyczuwali zbliżającą się katastrofę i jakby po II wojnie tylko do nich odbiorcy poezji nie mogli mieć pretensji o to, że nie ostrzegali czytelników przed mającą nadejść kolejną wojną światową.

Wszyscy inni żyli zachłyśnięci wolnością i tworzeniem nowej ojczyzny, więc i poezję zdominował optymizm. W tym czasie od 1922 r. Związkiem Radzieckim (ZSRR) rządził tyran i dyktator Stalin, który pragnął podboju Europy a w 1933 r. w Niemczech do władzy doszedł Hitler, kolejny dyktator manifestujący chęć poszerzania “przestrzeni życiowej dla swojego narodu”.

W poezji Czechowicza i Miłosza pojawiają się więc elementy katastroficzne. Towarzyszą temu ekspresyjne wizje przyrody i natury, ale też codziennego życia naznaczonego ciemnymi barwami i przewidywaniem nadchodzących zmian fatalnych w skutkach dla ludzkości. Żaden z poetów ani filozofów nie przewidział, bo nie mógł, jak wielką tragedią dla milionów ludzi na świecie stanie się II wojna światowa. Zob. fragmenty wierszy:

Józef Czechowicz “Modlitwa żałobna”

Póki się sączy trwania mus
przez godzin upływ
niech się nie stanie by ból rósł
wiążąc nas w supły
chcemy śpiewania gwiazd i raf
lasów pachnących bukiem
świergotu rybitą w tnących staw
i dzwonów co jak bukiet
chcemy światłości muzyk twych
dźwięków topieli
jeść da nam takt pić da nam rytm
i da się uweselić […]

Czesław Miłosz “Dysk”

Patrzę, słucham, przechodzę ulicami
patrzę, słucham, ulicami toczą się ubrane
w narodowe barwy czołgi,
może za kilka lat gaz zielone pola poplami,
może za kilka lat spłoną miasta od Renu do Wołgi.

Proza XX-lecia międzywojennego

W 1932 roku ukazały się dwie ważne dla literatury okresu powieści, a mianowicie “Kordian i cham” Leona Kruczkowskiego oraz pierwsze tomy “Nocy i dni” Marii Dąbrowskiej. Dzieło Kruczkowskiego jest analizą i krytyką powstania styczniowego, którego ideologowie zlekceważyli poparcie ludu wiejskiego dla sprawy walki narodowowyzwoleńczej.

Nie mieli w swych powstańczych planach wizji przyszłej ojczyzny z równouprawnieniem dla chłopów. Dlatego powstanie nie zyskało uznania w oczach mas ludowych i upadło. Druga wymieniona powieść przedstawiała losy rodziny ziemiańskiej żyjącej w okresie pozytywizmu, jej zmagania z rzeczywistością i konflikty wewnętrzne.

W obu wypadkach dzieła te ukazywały w niekorzystnym świetle systemy wartości najbogatszej warstwy społeczeństwa polskiego, szlachty i arystokracji, posiadaczy ziemskich, którzy byli moralnie odpowiedzialni za wizerunek kraju w XIX wieku. Ponieważ ich potomkowie dzierżyli w II Rzeczpospolitej odpowiedzialne stanowiska państwowe, byli klasą przewodnią w tworzącym się systemie kapitalistycznym, stąd tak wielkie znaczenie i popularność powieści Kruczkowskiego i Dąbrowskiej. Na ich tle doszło do wielu dyskusji i sporów ideologicznych.

Rozwój powieści

Dla literatury światowej był to okres, który zaznaczył się rozkwitem powieści nowożytnej. W 1922 roku świat literacki poznał utwór Jamesa Joyce’a pt. “Ulisses” (przełożona na język polski w 1969 roku). Powieść ta wywołała konsternację na twarzach czytelników. Podobne wrażenie towarzyszyło krytykom i badaczom literatury. Problem polegał na tym, iż trudno było zrozumieć język i zasadę kompozycji “Ulissesa”. Krytyka literacka nadała tej powieści nazwę: antypowieść. Różniła się od znanej pozytywistycznej powieści realistycznej.

Przede wszystkim rola fabuły została w niej bardzo ograniczona, a kompozycja wykluczała harmonię i ład, jaki występował w powieści tradycyjnej. Wydarzenia nie przebiegają tu według ustalonych schematów, a odznaczają się psychologizacją postaci, skupieniem na poznawaniu świata poprzez analizę cech wewnętrznych bohaterów.

Czytając Joyce’a, odnosi się wrażenie, jakby świat przedstawiony stał w miejscu, a akcji w ogóle nie było. Po “Ulissesie” pojawiły się inne wybitne powieści takich twórców, jak F. Kafka, W. Faulkner, F. Durenmat. W literaturze polskiej twórcami awangardowych powieści stali się K. Irzykowski, T. Parnicki, W. Mach, B. Schulz, W. Gombrowicz.

Techniki powieściowe

W międzywojniu wykształciły się dwie techniki pisania powieści.

1. Pierwszą z nich była technika symultaniczna. Polegała na przedstawianiu kilku wydarzeń dziejących się w tym samym czasie powieściowym. Narrator przenosił swoją uwagę z miejsca na miejsce w tym samym czasie i opowiadał o wydarzeniach rozgrywających się równolegle.
2. Druga zaś technika nosi miano monologu wewnętrznego lub strumienia świadomości. Występuje w niej podmiot skonstruowany w ten sposób, że odnosimy wrażenie przysłuchiwania się mowie toczącej się na granicy świadomości, to znaczy ulirycznionej, zagłębiającej się do wewnątrz, poza kontrolą narratora, który mówi, a właściwie jego mowa wydobywa się strumieniem z umysłu. Technika ta zyskała sobie popularność dopiero po II wojnie światowej, natomiast technika symultaniczna przeżywa swoją popularność w dwudziestoleciu.

Kierunki literackie

Nie ma w tym czasie dominującego kierunku filozoficznego. Na charakter powstającej literatury ma wpływ fakt odzyskania niepodległości przez Polskę, ogólny entuzjazm społeczeństwa, rozwój społeczno-gospodarczy i polityczny w młodym kraju. Zaznaczają swoją obecność także kierunki powstałe wcześniej, w Młodej Polsce.

Do kierunków poetyckich międzywojnia zaliczamy:

1. Ekspresjonizm – krytykował rozwój cywilizacji i materialnego świata wartości ludzkich. Przedstawicielem tego kierunku był Emil Zegadłowicz.
2. Katastrofizm – dostrzegał on zagrożenia dla sztuki wynikające z szybkiego rozwoju cywilizacji, która pozostawia sztukę samej sobie, na uboczu. Przedstawicielem kierunku jest Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy).
3. Futuryzm – wyrażał on zachwyt nad postępami cywilizacji i rozwoju, odrzucał logikę, która utrudnia życie człowiekowi, normy gramatyczne czy ortograficzne. Przedstawicielami futuryzmu byli: Anatol Stern, Aleksander Wat, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński i Stanisław Młodożeniec.

Twórcy i ich dzieła

Galeria

Poeci międzywojnia skupieni w grupach poetyckich:

Poeci debiutujący w dwudziestoleciu są w większości aktywni twórczo w okresie powojennym (po II wojnie). Poniżej poznamy tytuły dwóch pierwszych zbiorków poetyckich każdego z nich oraz wybitne dzieła prozaików i dramaturgów.

• Julian Tuwim – “Czyhanie na Boga”, “Sokrates tańczący”.
• Antoni Słonimski – “Sonety”, “Harmonia”.
• Kazimierz Wierzyński – “Wiosna i wino”, “Wróble na dachu”.
• Jan Lechoń – “Na złotym polu”, “Po różnych ścieżkach”.
• Jarosław Iwaszkiewicz – “Oktostychy”, “Dionizje”.
• Jan Brzękowski – “Tętno”, “Na katodzie”.
• Jalu Kurek – “Upały”, “Śpiewy o Rzeczypospolitej”.
• Julian Przyboś – “Śruby”, “Oburącz”.
• Konstanty Ildefons Gałczyński– “Koniec świata”, “Ludowa zabawa”.
• Czesław Miłosz – “Poemat o czasie zastygłym”, “Trzy zimy”.
• Stanisław Dobrowolski– “Pożegnanie Termopil”, “Autoportret”.
• Jerzy Zagórski – “Ostrze mostu”, Przyjście wroga”.
• Aleksander Rymkiewicz– “Tropiciel”, “Potoki”.
• Anatol Stern – “Futuryzje”, “Nagi człowiek w śródmieściu”.

Poeci poza grupami

• Adam Ważyk– “Semafory”, “Oczy i usta”.
• Mieczysław Jastrun– “Spotkanie w czasie”, “Inna młodość”.
• Roman Brandstaetter– “Jarzma”, “Droga pod górę”.
• Władysław Broniewski– poeta rewolucyjny, “Wiatraki”, “Dymy nad miastem”.

Ważne powieści

• Jerzy Andrzejewski – “Ład serca”.
• Juliusz Kaden-Bandrowski – “Generał Barcz”.
• Tadeusz Breza – “Adam Grywałd”.
• Michał Choromański – “Zazdrość i medycyna”.
• Maria Dąbrowska – “Noce i dnie”.
• Witold Gombrowicz – “Ferdydurke”.
• Leon Kruczkowski – “Kordian i cham”.
• Maria Kuncewiczowa – “Cudzoziemka”.
• Tadeusz Dołęga-Mostowicz – “Kariera Nikodema Dyzmy”
• Zofia Nałkowska – “Granica”.
• Bruno Schulz – “Sklepy cynamonowe”.
• Henryk Worcell – “Zaklęte rewiry”.
• Stefan Żeromski – “Przedwiośnie”.

Literatura obca

• Bertolt Brecht – dramaturg niemiecki, “Matka Courage i jej dzieci”. Michał Bułhakow- “Mistrz i Małgorzata”.
• Wiliam Faulkner – pisarz amerykański, “Wściekłość i wrzask”, Nagroda Nobla w 1949 roku.
• Jarosław Hasek – pisarz czeski, “Przygody dobrego wojaka Szwejka”.
• James Joyce – Anglik irlandzkiego pochodzenia, “Ulisses”.
• Franz Kafka – powieściopisarz niemiecki, “Proces”.
• Thomas Mann – pow. niem., “Czarodziejska góra”, Nagroda Nobla w 1929 roku.
• Marcel Proust – pow. francuski, cykl powieści “W poszukiwaniu straconego czasu”.
• Michaił Szołochow– pow. ros., “Cichy Don”, Nagroda Nobla w 1965 roku.

Teoria literatury

Historia Polski

1919 – Polska (II Rzeczpospolita) podpisała Traktat Wersalski. Do macierzy wróciła Wielkopolska i Pomorze Gdańskie bez Gdańska (Wolne Miasto Gdańsk). Ma być także przeprowadzony plebiscyt na Warmii, Mazurach i na Śląsku. W tym też roku wybuchła wojna polsko-radziecka o granicę wschodnią Polski zakończona traktatem pokojowym. Działania zbrojne trwały do października 1920 roku.
1919, 1920 i 1921 – Trzy powstania na Śląsku. Dwa pierwsze wybuchły jeszcze przed planowanym plebiscytem z powodu nasilenia terroru niemieckiego.
1925 – Józef Piłsudski dokonał przewrotu majowego.
1939 – Wybuch II wojny światowej, najpierw napadają na Polskę hitlerowskie Niemcy 01.09.1939r., a 17.09.1939r. stalinowski Związek Radziecki. Polska traci wolność do roku 1989, do tzw. “Okrągłego stołu”.

Galeria malarstwa

Epoki literackie

AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela