AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela
Geneza i nazwa epoki
Epoka baroku trwała cały XVII w., aż do połowy XVIII w. Nazwa wywodzi się z historii sztuki, w języku portugalskim barocco oznacza perłę o nieregularnych kształtach. Te nieregularności pojawiły się w sztuce sakralnej, w kościołach po soborze trydenckim (1545-1563), gdy nastąpiło rozluźnienie chłodnych doktryn religijnych na rzecz ożywienia liturgii, skupienia się na uczuciowości obrzędu.
Styl barokowy pojmowany był często jako kontynuacja i rozwój niektórych cech sztuki renesansowej. Czas trwania stylu barokowego określa się na wiek XVII po II połowę XVIII wieku, aż po 1760 rok w całej Europie i Rosji. Styl ten dotarł nawet do Ameryki Łacińskiej.
Sztuka barokowa charakteryzuje się bogactwem ozdób i motywów, fantazją i olśniewającą formą, a także malowniczością i monumentalizmem.
Filozofia epoki
Podłoże ideowe polskiego baroku jest problemem złożonym. W końcowej fazie renesansu dał się zauważyć kryzys filozoficzny. Jawił się on w dyskusjach na temat współistnienia tradycji antycznych i chrześcijańskich. Nie sposób je zignorować w tym miejscu.
Humaniści renesansowi odrzucali pośrednictwo Kościoła w wyborze i interpretacji tradycji antycznych. Antyk, jak była o tym mowa w rozdziale I (Antyk), postrzegany był jako epoka kultu nauki ścisłej i świeckiej, bez religii. Kościół na pierwszym planie stawiał Boga, przestrzeganie zasad wiary przez siebie głoszonych. Humanizm w centrum wszechświata postawił człowieka, wyzbywał się i odżegnywał od rygorów narzuconych przez Kościół.
Człowiek renesansu czuł się wolnym i niezależnym. Jednak pod koniec XVI wieku stosunki w społeczeństwach europejskich nie sprzyjały owej wolności, skłaniały człowieka do podporządkowania się grupom wyznaniowym, kościołom, stanowiącym większość w danym państwie. Takie było oblicze Polski XVII wieku.
Reformacja podzieliła kraje kontynentu na wyznaniowo różne. Sprawy religii stały się ważnym czynnikiem świadczącym o odrębności i tożsamości narodów. Tożsamość narodowa z kolei to zjawiska związane z historią i tradycją narodową. W Polsce barokowej zwyciężyły poglądy utrwalające tradycje kościoła katolickiego.
Dwa nurty społeczne baroku to sarmatyzm i kontrreformacja.
Sarmatyzm
był ideologią wytworzoną przez polską szlachtę. Przypisała ona sobie pochodzenie od starożytnego plemienia Sarmatów, ludu niezwykle walecznego i dzielnego spokrewnionego ze Scytami. Zgodnie z ówczesnymi przekonaniami szlachty jedno z plemion Scytów przywędrowało ze stepów Morza Czarnego nad Wisłę, obróciło tubylców w niewolników i stało się “narodem szlacheckim”.
Powyższa fantastyczna wizja spowodowała, iż szlachta polska stawała się zadufana w sobie, chełpiła się swoim pochodzeniem i wynosiła ponad inne narody Europy. Najbardziej negatywnym zjawiskiem było sobiepaństwo szlacheckie, życie ponad stan, nieliczenie się z prawem i władzą królewską. Jakość bojowa pospolitego ruszenia wobec niebezpieczeństw zagrożenia kraju była wątpliwa. Wśród szlachty panoszyło się lekceważenie nauki i oświaty, dewocja i zabobony.
Cechami sarmackiego zepsucia postrzegania świata były np.:
- megalomania – fascynacja sobą;
- zaściankowość – cechy charakteryzujące zacofanie i prowincjonalny sposób patrzenia;
- ksenofobia – pogarda dla cudzoziemców;
- warcholstwo – skłonność do sobiepaństwa i anarchii, ignorowanie władzy;
- fanatyzm religijny – nadmierne manifestowanie światopoglądu i nienawiści do wyznawców innych religii;
- życie ponad stan – przyzwyczajenie do zbytku i przepychu, pijaństwa i obżarstwa.
Z kolei cechami pozytywnymi szlachty można nazywać: patriotyzm, waleczność, szacunek do tradycji i dumę narodową.
Kontrreformacja
to drugi prąd umysłowy i ruch społeczny baroku. Rozpoczął się po soborze trydenckim (1545-1563), na którym Kościół opracował swoistą strategię walki z reformacją.
Zagrożony przez inne kościoły powstałe w wyniku reformacji renesansowej kościół katolicki całkowicie przeciwstawił się i zwalczał innowierców.
Polski sejm koronacyjny w 1633 roku zatwierdził poprawkę mówiącą o zachowaniu praw kościoła rzymskokatolickiego, która to zapisana w nie dość jednoznacznej formie dawała szerokie pole do interpretacji. W efekcie rozpoczęła się ostateczna rozprawa z najbardziej radykalnym odłamem polskiej reformacji, ze zborem braci polskich. Uchwała sejmowa doprowadziła do umocnienia pozycji Kościoła i jego zwycięstwa w walce z reformacją.
Marinizm i konceptyzm
Na kształt literatury barokowej miał przeogromny wpływ dynamiczny rozwój sztuki architektonicznej, malarskiej, rzeźbiarskiej i urbanistyki. Styl barokowy rozprzestrzeniał się po dworach królewskich, świątyniach, pałacach magnatów i siedzibach szlacheckich. Najogólniej dokonując charakterystyki, można powiedzieć, iż polegał ów styl na wydobyciu piękna poprzez zastosowanie rozbudowanej i kwiecistej formy wypowiedzi artystycznej.
Obrazy wielkich malarzy tego okresu z Rubensem i Rembrandtem na czele przedstawiały nawet ludzi o upiększonych nieco kształtach, co wynikało z u podobania koła i owalu jako środków artystycznych. Kobiety na obrazach Rubensa mają obfite kształty, a dzisiejsze miss świata nie stanowiłyby żadnego przedmiotu zainteresowania barokowego artysty, są po prostu za chude.
Kościoły barokowe podobnie jak dwory możnych “tryskają” pomysłowością architektów, a ich wnętrza olśniewają ornamentyką, “kapią” złotem i srebrem, olśniewają dekoracjami prezbiteriów i naw, wszystko jest w nich zrobione z pieczołowitością i poczuciem piękna.
Przepych formy towarzyszył wszystkim rodzajom sztuki, a więc i literaturze, która musiała reagować na potrzeby czasów. Można ją dzielić tematycznie na dworską, ziemiańską czy okolicznościową, ale też klasyczną lub religijną. Najpopularniejszym stylem barokowego pisania był marinizm wywodzący się od włoskiego poety Giambattisty Mariniego. Polegał on na… oczywiście: olśniewaniu odbiorcy formą dzieła (mnogością środków stylistycznych).
Poeci poszukiwali konceptu – konceptyzm – czyli pomysłu, aby zaskoczyć czytelnika sposobem przedstawienia problemu. Dla przyskładu tytuł “Raki” sygnalizował, iż wiersz można czytać od lewej do prawej strony lub odwrotnie. Szczególną popularnością cieszyły się środki stylistyczne: porównanie,alegoria, epitety, anafory i in.
Forma jest to najprościej mówiąc bogactwo narzędzi, jakimi dysponuje poeta podczas pisania wiersza, a więc może ów wiersz napisać dobierając sobie odpowiedni gatunek znany już z poprzednich epok literackich, ale może taki gatunek stworzyć samodzielnie. Dodatkowo w zależności od tematyki utworu możliwe jest zawsze dobieranie słów i określeń potrzebnych poecie dla wyrażenia tego, co jest przedmiotem jego wyznania.
Poeci barokowi byli mistrzami w konstruowaniu i dobieraniu formy. Ich wiersze olśniewają bogactwem porównań, alegorii, metafor i epitetów, a powstają zazwyczaj z potrzeby chwili przy rożnych okazjach.
Dzieła barokowe nie propagują żadnej ideologii, która ma przemawiać do czytelnika. Wiersz barokowy ma zachwycać bogactwem formy, to jest języka. Widać to na przykładzie wiersza o miłości poety barokowego Jana Andrzeja Morsztyna pt. “Niestatek” (niestałość):
Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni
Słonecznych drobne kąski wżenie do kieszeni,
Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,
Prędzej zamknie w garść świat ten,…
Podmiot liryczny dzieła wymienia kolejno kilkanaście zjawisk, które nie są możliwe do spełnienia, bo czyż można zamknąć w worku wiatr, schować promienie słoneczne do kieszeni, uspokoić sztorm słowem groźby, zamknąć w garści cały świat? Zapewne nie, ale utwór kończy się zapewnieniem:
Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczna która białogłowa.
A zatem owe niemożliwości staną się realne prędzej, niż kobiety będą stałe w uczuciach do mężczyzn – oto sens “Niestatku”, wiersza o niestałości kobiecych uczuć. Jakkolwiek utwór posiada dość czytelny cel i sens, to jest on z racji kompozycji utrzymany w tajemnicy i wyjawiony dopiero w szesnastym, ostatnim wersie. Przez poprzedzające go piętnaście wersów podmiot liryczny wylicza rzeczy niemożliwe, a daje tym popis swojej pomysłowości, bogactwa skojarzeń i słownictwa, jest na swój sposób genialny.
Wnętrza, architektura i ogrody barokowe
Przedstawiciele i lektury
W literaturze barokowej nie odnajdujemy arcydzieł kontynuujących wielką twórczość Jana Kochanowskiego i trzeba będzie na czytanie ich poczekać do Mickiewicza. Literatura baroku dała jednak następnym pokoleniom poetów i pisarzy powiększony słownik języka ojczystego i poetyckiego.
- Jan Andrzej Morsztyn – twórca poezji dworskiej, zbiorki “Lutnia” i “Kanikuła”.
- Daniel Naborowski – twórca poezji okazjonalnej.
- Wacław Potocki – autor “Wojny chocimskiej”.
- Jan Chryzostom Pasek – “Pamiętniki”.
- Zbigniew Morsztyn – “Muza domowa”.
- Szymon Zimorowic – “Roksolanki to jest ruskie panny”.
Literatura obca
- Pierre Corneille – dramaturg francuski, “Cyd”.
- Molier – komediopisarz francuski, “Świętoszek”, “Skąpiec”.
Teoria literatury
Najpopularniejsza w baroku była liryka, wiersze pisane na różne okazje.
Postacie i malarstwo barokowe
Historia Polski
Barok to okres ciągłych wojen i bitew.
1648 -1654 – To okres wojen z Kozakami. Była to ludność naddnieprzańska zajmująca się łowiectwem i rybołówstwem, która wielokrotnie buntowała się przeciwko uciskaniu jej. Pod wodzą Bohdana Chmielnickiego powstali, aby zbrojnie domagać się swych praw i sprawiedliwości.
1648 – Na tronie Polski zasiadł Jan Kazimierz, ostatni z Wazów.
1655 –1660– Najazd na Polskę Szwedów. Chcieli oni pod wodzą Karola X Gustawa zdobyć Prusy i uczynić z Bałtyku wewnętrzne jezioro Szwecji albo zająć całą Polskę. Udaje im się to drugie dość szybko, ponieważ kraj był wyczerpany licznymi wojnami z Kozakami, Turkami i Rosją, w dodatku sarmacka szlachta nie kwapiła się ratować kraju i uciekła z pospolitego ruszenia zwołanego w Wielkopolsce. Szwedzi jednak nie byli w stanie utrzymać w ryzach niewoli tak ogromnego terytorium i wycofali się z Polski po licznych potyczkach i przegranych bitwach, plądrując wcześniej ziemie polskie i wywożąc do Szwecji bogactwa naszych przodków.
1673 – Wielka armia turecka wkroczyła na terytorium Polski i zdawałoby się zdobędzie dla siebie nowe tereny. Jednak hetman Jan Sobieski stacza pod Chocimiem zwycięską bitwę, która da mu rok później tron królewski.
1683 – Odsiecz wiedeńska. Turcy maszerowali na podbój Europy przez Wiedeń, jednak na odsiecz wiedeńczykom przybył Jan III Sobieski i wraz z husarią zażegnał niebezpieczeństwo. Po jego śmierci następują czasy panowania książąt saskich z dynastii Wettinów. Dwukrotnie w latach 1704-09, 1733-36 na tronie Polski zasiadał Stanisław Leszczyński.
Epoki literackie
AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela