Oświecenie epoka literacka -

Antyk Średniowiecze Renesans Barok Oświecenie Rmantyzm Pozytywizm Modernizm Międzywojnie Literatura po 1939 r.Tabela

Geneza i nazwa

Jest to epoka ukształtowana przez Anglię i Francję, gdzie trwa w II połowie XVIII wieku do początków wieku XIX. Nazwę czasom nadali ludzie wówczas żyjący. Byli w pełni świadomi etapu historycznego, na którym znalazła się cywilizacja Europy. Owa świadomość wynikała z wagi, jaką przywiązywano do wartości intelektualnych człowieka, do jego myśli i postępu w dziedzinie rozwoju nauki tak przecież zaniedbywanej w epoce poprzedniej. Ludzie oświecenia sami siebie nazywali oświeconymi, a okres, w którym żyli: wiekiem rozumu.

Są to czasy Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), krytyki ustroju feudalnego, istniejącego porządku i niesprawiedliwości społecznej. Wszystko co stare, barokowe, musi ulec zmianie, bo jest przestarzałe. Oświecenie to epoka postępu walczącego z zacofaniem intelektualnym, naiwnością i głupotą ludzką, a także religią jako czynnikiem hamującym rozwój.

Polskie oświecenie

Znana jest również inna chronologia epoki, która wyróżnia trzy etapy rozwoju oświecenia: wczesną od lat czterdziestych po rok 1764, dojrzałą 1764-95 oraz schyłkową 1795-1822.

W Polsce oświecenie przypada na lata panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego: 1764-1795 i trwa do 1822 roku.

W 1740 roku powstało Collegium Nobilium, uczelnia dla młodzieży szlacheckiej w Krakowie.
Rok później Stanisław Konarski wydał dzieło “O poprawie wad wymowy”, pierwszy podręcznik do gramatyki języka polskiego.
W 1743 roku Stanisław Leszczyński opublikował dzieło reformatorskie “Głos wolny wolność ubezpieczający”,
a cztery lata później powstała pierwsza publiczna biblioteka w Europie braci Załuskich w Warszawie, której zbiory po 1795 roku przewieziono do Petersburga (po I wojnie światowej odzyskano, a podczas II wojny światowej prawie w całości spalono).

Powyższe wydarzenia kulturalne, literackie i polityczne były zapowiedzią rozkwitu myśli oświeceniowych, jaki miał miejsce po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta, wielkiego mecenasa sztuki i propagatora reform społecznych. Za czasów jego panowania rozwijała się publicystyka głosząca reformy w dwóch pierwszych czasopismach polskich, w “Monitorze” i “Zabawach przyjemnych i pożytecznych”. Powstała Szkoła Rycerska zwana też Korpusem Kadetów (1765 r.), Komisja Edukacji Narodowej (1773 r.) jako pierwsze w Europie ministerstwo, które zreformowało Akademię Wileńską i Krakowską, nadano im też nowe nazwy: Szkoła Główna Litewska i Szkoła Główna Koronna.

Największe osiągnięcie reformatorskich dążeń ludzi skupionych wokół króla Poniatowskiego to: Konstytucja 3 maja (1791 r.), pierwsza konstytucja europejska.

Wielki postęp zawdzięczamy właśnie czasom oświecenia, którego zmierzch dla Polski przypada po fakcie ostatniego rozbioru Polski w 1795 roku, ale nowa, zupełnie inna epoka zacznie się dla literatury dopiero w 1822 roku, kiedy to pojawi się w wileńskich księgarniach tomik wierszy “Ballady i romanse” młodego Adama Mickiewicza.

Filozofia epoki

Krytycyzm to idea towarzysząca pojawieniu się najważniejszych prądów umysłowych epoki. Polegał on na dokładnej analizie i odrzucaniu tradycji życia politycznego i społecznego, dotyczyło to również nauki, kościoła i życia religijnego ludzi. Słowem krytyce został poddany cały dotychczasowy system wartości, a zaowocowało to pojawieniem się racjonalizmu, którego twórcą był Kartezjusz (filozof francuski), autor maksymy tych czasów:

“Myślę, więc jestem” – hasło oświecenia.

Racjonalizm

Był głównym nurtem ideowym oświecenia, a polegał na odrzucaniu w procesie dochodzenia prawdy wszystkiego, czego nie da się wyjaśnić rozumem (z łac. ratio- rozum), to znaczy: tylko to jest prawdziwe, co możemy racjonalnie uzasadnić za pomocą nauki i rozumu. Racjonaliści przeciwstawili się dogmatom kościelnym i fanatyzmowi religijnemu. Od nich wywodzą się światopoglądy zwane deizmem i ateizmem. Pierwszy zakłada, iż Bóg jest stwórcą świata, lecz nie wpływa na losy ludzkie, drugi, ateizm odrzuca istnienie Boga w ogóle.

Empiryzm

To kolejny kierunek epoki. Jego twórcą był F. Bacon (filozof angielski). Odrzucał on z pola zainteresowań człowieka wszystko to, czego nie da się zbadać doświadczalnie i udowodnić; prościej: prawdziwe jest tylko to, co można uzasadnić przy pomocy naukowego doświadczenia. Podobnie jak w przypadku racjonalizmu: reszta jest nieistotna lub jest fałszem, który należałoby wyplenić z umysłów ludzkich. Temu celowi może służyć literatura, która powinna pełnić funkcję utylitarną, to znaczy użyteczną społecznie. To zadanie miała spełniać francuska “Encyklopedia”, pierwsza w Europie i na świecie, której autorami były największe umysły epoki, między innymi Diderot, d’Alambert, Voltaire, Rousseau, Montesquieu. Prace nad tym epokowym dziełem trwały dwadzieścia lat.

Literatura polska

W literaturze polskiej widoczne są trzy kierunki literackie oświecenia:

Pierwszy z nich to klasycyzm, który rozumiany był w kategoriach użytecznej społecznie roli całego piśmiennictwa, a zatem literatura powinna spełniać funkcję nauczyciela, winna być dydaktyczna i moralizatorska. W oświeceniu klasycyzm pojmowany jest podobnie jak w renesansie, a rolą literatury ma być “oświecanie” narodu.
Drugi kierunek literacki oświecenia to sentymentalizm, który nawiązywał do tradycji folkloru, ukazywał człowieka z jego wewnętrznymi przeżyciami, na nich skupiał swoją uwagę pomijając kwestie racjonalizmu. Literatura sentymentalna odbiegała od haseł i tendencji oświeceniowych, podkreślała sferę duchowych wartości życia człowieka, mówiła o przyjaźni i miłości, o zagubieniu ludzkim w świecie obłudy i zakłamania.
Rokoko jako trzeci kierunek literatury oświeceniowej był kontynuacją stylu barokowego i zyskał sobie miano późnego baroku. Najlepiej odzwierciedlił się w architekturze.

Wszystkie trzy powyższe kierunki artystyczne współistniały w epoce oświecenia, a ich przedstawiciele nie prowadzili między sobą walki ideowej. Największą jednak rolę odegrał klasycyzm. Ich wpływ jest widoczny w poniżej w przykładach dzieł oświecenia.

I. Krasicki “Monachomachia”, “Pieśń V”

I śmiech niekiedy może być nauką,
Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa,
I żart dowcipną przyprawiony sztuką
Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa;
I krytyk zda się, kiedy nie z przynuką,
Bez żółci łaje, przystojnie się dąsa.
Szanujmy mądrych, przykładnych,
chwalebnych,
Śmiejmy się z głupich, choć i
przewielebnych…

F. Karpiński “Do Justyny tęskność na wiosnę”

Już tyle razy słońce wracało
I blaskiem swoim dzień szczyci,
A memu światłu cóż to się stało,
Że mi dotychczas nie świeci?
Już się i zboże do góry wzbiło,
I ledwie nie kłos chce wydać;
Całe się pole zazieleniło:
Mojej pszenicy nie widać !…

Na pierwszy rzut oka widać różnice tematyczne obu przytoczonych fragmentów dzieł. Pierwszy ma przedstawiać wady ludzkie i z nich się “natrząsać”, drugi jest skupiony na wyrażaniu uczucia tęsknoty za tytułową Justyną. Podmiot liryczny tęskni za miłością swej ukochanej, którą porównuje w pierwszej strofie do słońca, w drugiej do pszenicy. Pierwszy fragment ma znamiona dydaktyczne i moralizatorskie, drugi nie zwraca uwagi na oświeceniowe hasła głoszące potrzebę użyteczności społecznej literatury.

Publicystyka

Dydaktyczną rolę społeczną odgrywa publicystyka oświeceniowa za sprawą Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja i Franciszka Salezego Jezierskiego.

Publicystyka to inaczej czasopiśmiennictwo zajmujące się sprawami bieżącymi, społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i też kulturalnymi; jest to publikowanie w gazetach ważnych społecznie sądów i opinii, które spełniają rolę informacyjną i pouczającą.

Poniżej fragmenty artykułów publicystycznych dla przykładu i porównania ich z dzisiejszą publicystyką.

S. Staszic “Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, “Wolne obieranie królów”.

(..)”Polsko! wyrzekaj się czym prędzej tych wszystkich okoliczności, przez które obce narody do twego rządu mieszać się łatwość będą miały. Dziś twój stan jest taki, że im mniej sposobów do wpływania w rządy twoje cudzoziemcom zostawisz, tym dłużej i lepiej sobie wewnętrzną spokojność upewnisz.”(..)

H. Kołłątaj “Do Stanisława Małachowskiego”, “Oddajmy chłopu wolność”.

(…)”Niech będzie rolnik co do osoby i rąk swoich zupełnie wolny, lecz niech będzie poddany prawu, które własna na niego wkłada potrzeba. Nie ma on ziemi, ale ma pracowite ręce, którymi i siebie wyżywić, i pana zbogacić zdoła. Niech będą obowiązani panowie podług swojej potrzeby uczynić kontrakty z rolnikami, jak każdy lepiej dla siebie rozsądzi: (…) “

F. S. Jezierski “Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”, “Wyznanie rządu polskiego”

“Wierzę i wyznaję wolność stanu szlacheckiego w Polszcze, stworzycielkę nierządu, ucisku, ohydy, która wyzuła chłopów z prawa człowieka, a mieszczanina z prawa obywatela, z której poczęło się możnowładztwo panów, wyrządzające niezgodę, podłość i podział szlachty na partie,”(…)

Wszystkie trzy przedstawione powyżej fragmenty dzieł publicystyki polskiego oświecenia mają tę samą cechę wspólną.

Publicyści dążą do zreformowania systemu politycznego i społecznego w Polsce, nadaniu równych praw wszystkim obywatelom. Podczas gdy narody Europy walczą o wolność, Polacy walczą z wolnością, wolnością i sobiepaństwem szlacheckim i jest to proces o tyle chybiony, iż przeprowadzany zbyt późno.

Przed Polską czasy rozbiorów, a przed literaturą emigracja i konspiracja…

Galeria postaci

Kościuszko na Rynku Krakowskim — Kościuszko na rynku krakowskim

Przedstawiciele i lektury

Przedstawiciele polskiej literatury oświeceniowej byli zwykle stronnikami reform społecznych.

Stanisław Konarski – prekursor oświecenia, reformator systemu edukacyjnego, “O skutecznym rad sposobie”.
Stanisław Leszczyński – prekursor oświecenia, dwukrotnie obierany na króla Polski, “Głos wolny”.
książę Ignacy Krasicki – najwybitniejszy przedstawiciel literatury oświecenia, biskup warmiński, autor “Bajek”, “Satyr”, “Poematów heroikomicznych”, pierwszej polskiej powieści “Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”.
Adam Naruszewicz – poeta, autor pieśni, satyr, sielanek, dramatów.
Julian Ursyn Niemcewicz – dramaturg i historyk, autor pierwszej polskiej komedii politycznej “Powrót posła”.
Franciszek Karpiński – twórca poezji sentymentalnej, “Laura i Filon”.
Franciszek Zabłocki – komediopisarz, “Fircyk w zalotach”.
Wojciech Bogusławski – aktor, reżyser, dyrektor Teatru Narodowego, dramatopisarz, “Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”.

Publicyści

Stanisław Staszic – “Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, “Przestrogi dla Polski”.
Hugo Kołłątaj – “Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka”.
Franciszek Salezy Jezierski– “Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”.

Literatura obca

Denis Diderot – pisarz i filozof, “Kubuś fatalista”.
Jean Jacques Rousseau – twórca sentymentalizmu, uważany za prekursora romantyzmu, “Nowa Heloiza”.
Voltaire (Wolter) – pisarz i filozof francuski, “Kandyd”.

Teoria literatury

Popularność w oświeceniu zyskały sobie klasyczne gatunki literackie: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, także nowe gatunki publicystyki, esej i felieton; sentymentalizm preferował sielankę, pieśń liryczną, elegię.

empiryzm racjonalizm sensualizm klasycyzm sentymentalizm rokoko artykuł bajka felieton ironia komizm parodia poemat heroikomiczny powiastka filozoficzna powieść publicystyka satyra

Galeria architektury

Pałac Jabłonowskich klas. — Jabłonowskich klas.

Historia Polski

1764 – Na tronie królewskim zasiada Stanisław August Poniatowski, ostatni król Polski. Został wybrany przez szlachtę przy protekcji carycy Katarzyny II.
1768 – 1772 – Szlachta zawiązała w Barze na Podolu konfederację, której celem było utrzymanie przywilejów katolicyzmu i szlacheckich zachwianych próbami reform i tolerancją religijną.
1772 – Pierwszy rozbiór Polski, rosyjsko – prusko – austriacki. Zwołali też rok później sejm polski i wymusili na nim podpisanie konwencji rozbiorowej mimo protestów patriotów polskich z Rejtanem na czele.
1788 – 1792 – Król zwołał sejm, aby zatwierdzić przymierze z Rosją. Chodziło o pomoc Rosji w wojnie z Turcją za cenę licznych ustępstw Katarzyny II wobec Polski. Jednak obrady przeciągnęły się na cztery lata i miały całkiem inny przebieg. 3 maja 1791 roku zaprzysiężono nową konstytucję, która miała charakter reformatorski.
1792 – Przeciwko konstytucji zawiązała się konfederacja w Targowicy złożona ze zdrajców Polski o orientacji prorosyjskiej. Na ich prośbę do Polski wkroczyła stutysięczna armia carska.
1793 – Drugi rozbiór Polski, rosyjsko-pruski.
1794 – Powstanie przeciwko zaborcom, na którego czele stał Tadeusz Kościuszko (insurekcja kościuszkowska).
1795 – Trzeci rozbiór Polski, rosyjsko – prusko – austriacki, oznaczał likwidację państwa polskiego. We Włoszech (Lombardia) powstały Legiony Dąbrowskiego, zalążek przyszłej armii polskiej.

Epoki literackie