Współczesność epoka literacka

AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela

Geneza i periodyzacja epoki

Literaturę polską powstałą po 1939 roku nazywamy literaturą współczesną (potrzebna aktualizacja nazw podokresów). Niektóre stanowiska badawcze mianem tym określają literaturę powstałą po 1918 roku a międzywojnie jednym z etapów jej rozwoju.

Nie ma daty końcowej tej epoki, trwa ona po dziś dzień. Podłoże filozoficzne okresu wyznaczane jest rzeczywistością, w której tworzona była literatura polska. Wydarzenia historyczne i uwarunkowania polityczno-społeczne kraju stanowią punkt odniesienia dla tematyki dzieł, kształtują obraz literatury i światopogląd ich autorów. Dla lepszej systematyzacji epokę tę dzieli się na mniejsze podokresy, których charakterystykę przedstawiają poniższe cezury czasowe.

Lata 1939-1944

To okres wojny i okupacji. Ideologia tych lat opiera się na problemach związanych z kształtowaniem postawy patriotycznej i walki z niemieckim najeźdźcą.

Cechy powstającej literatury to powaga, przygnębienie wywołane klęską polskiego września, nostalgia i oczekiwanie kresu wojny w utworach autorów skazanych na emigrację, tragedia praw moralnych głoszonych przed wybuchem wojny, niepokój i obawy o przyszłość narodu, ale też wskazywanie bohaterstwa żołnierza polskiego walczącego na wszystkich frontach wojny i krajowej konspiracji, pochwała postaw patriotycznych.

Najwybitniejsze dzieła okupowanego kraju tworzone są przez młode pokolenie poetów, młodzież, która prosto po maturze zmuszona była chwycić za broń. Od tytułu powieści Romana Bratnego “Kolumbowie rocznik 20” owo pokolenie młodych nazywane jest Kolumbami. Należą do niego twórcy urodzeni w latach 1920-22, a można tu wymienić nazwiska: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Wacław Bojarski, Witold Zalewski, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski i inni. Ich rówieśnikami są poeci i pisarze, którzy zadebiutują nieco później: Wisława Szymborska, Miron Białoszewski, Roman Bratny, Jerzy Broszkiewicz, Stanisław Lem. Kolumbowie współtworzyli konspiracyjny miesięcznik “Sztuka i Naród”, który ukazywał się w latach 1942-1944.

Najważniejsze dzieła tego okresu to tomiki wierszy wydawane konspiracyjnie: K.K. Baczyńskiego “Wiersze wybrane”(pod pseudonimem Jan Bugaj), T. Gajcy “Widma”, “Grom powszedni”, T. Borowski “Gdziekolwiek ziemia” oraz poety starszej generacji Czesława Miłosza “Wiersze” (pseud. Jan Syruć), “Antologia poezji współczesnej”, “Pieśń niepodległa”, “Z otchłani”.

Lata 1945-1948

To czasy literackiego rozliczenia z przeszłością okupacyjną.

W literaturze dominuje nurt refleksji nad moralnymi konsekwencjami katastrofy wojennej, zburzeniem ładu i zasad etyki tworzonych przez stulecia cywilizacji; literatura wyjawia światu całe okrucieństwo czasów okupacji hitlerowskiej i reżimu stalinowskiego.

Ukazują się pamiętniki, dzienniki, kroniki, poezje, opowiadania i powieści, których tematem zasadniczym jest rozprawa z nieludzką postawą fanatyków totalitaryzmu. Literatura tych lat jest pozbawiona radości i entuzjazmu wynikającego z odzyskania niepodległości, ponieważ jest to niepodległość pozorna, a rozliczenie się z przeszłością stanowi temat ważniejszy. Można powiedzieć, iż literatura tego czasu jest jednym wielkim hołdem złożonym pamięci ofiar wojny. Wybitne dzieła tych lat to “Medaliony” Zofii Nałkowskiej, “Proszę państwa do gazu” i “Dzień na Harmenzach” Tadeusza Borowskiego, “Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, “Wspomnienia starobielskie” i ” Na nieludzkiej ziemi” Józefa Czapskiego, poezje Tadeusza Różewicza w tomikach “Niepokój” i “Czerwona rękawiczka”, dramat Jerzego Szaniawskiego “Dwa teatry”.

Tworzą w tym czasie poeci debiutujący przed wojną, między innymi Julian Przyboś, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Adam Ważyk, Władysław Broniewski, Jan Twardowski, Roman Brandstaetter.
Niektóre dzieła powstają na emigracji i odbiorca polskiej literatury miał możliwość poznania ich w wydaniach “nielegalnych”, to znaczy wydanych bez zgody władz w tzw. drugim obiegu lub w wydaniach oficjalnych dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku. Tak też będzie po roku 1948, kiedy to twórczość emigracyjna zostanie uznana za “wywrotową”, szkodliwą dla Polski, na życzenie Stalina państwa komunistycznego.

Lata 1949-1955

To okres nazywany realizmem socjalistycznym lub krótko socrealizmem. Ramy twórcze literatury zostały “jasno określone” na styczniowym zjeździe Związku Literatów Polskich w 1949 roku.
Zasady kształtowania wypowiedzi literackiej zostały narzucone przez politykę stalinowską. A oto niektóre jej wyznaczniki:

• literatura powinna mieć sens informacyjno-określający;
• ma być realistyczna, to znaczy mówić, że historia współczesna postępuje w jedynie słusznym kierunku, a wszystkie zjawiska ów postęp utrudniające są reakcyjne i godne potępienia;
• literatura ma być jednoznaczna; ma mówić o klęsce wszelkiego rodzaju samotności, samodzielności i bezsensie ludzkich starań o niezależność; powinna mieć charakter służebny wobec potrzeb mas itd.

Twórców, którzy nie podporządkują się wymienionym zasadom, uznaje się za “wrogów ludu” czy reakcjonistów z wyraźnie zaznaczonymi konsekwencjami w postaci więzienia lub syberyjskiej zsyłki. Władza wytworzyła tak zwaną “nowomowę”, czyli sposób komunikowania się ze społeczeństwem w taki sposób, aby otumaniać masy poprzez mówienie dużo, ale bez sensu. Należało wyeliminować z języka i dialogu sformułowania groźne dla ustroju totalitarnego, aby celowo fałszować rzeczywistość – ma ona być taka, jak ją nazywa władza.

W prozie polskiej dominuje powieść produkcyjna przedstawiająca w sposób schematyczny codzienną pracę klasy robotniczej. Można tu wymienić dzieła Tadeusza Konwickiego “Przy budowie”, Aleksandra Ścibora-Rylskiego “Węgiel”, Mariana Brandysa “Początek opowieści”, Jana Wilczka “Numer 16 produkuje”, Gustawa Morcinka “Pokład Joanny”. Były to utwory bardzo do siebie podobne, opisywały człowieka w procesie pracy, ale więcej miejsca poświęcały samej technice i technologii pracy niż człowiekowi. Podobną pracą twórczą zajmowali się pisarze starszej generacji z Jerzym Andrzejewskim i Jarosławem Iwaszkiewiczem na czele. Poezja jako twórczość ukazująca świat subiektywnych i indywidualnych odczuć rozwijała się w utrudnionych warunkach. Młode pokolenie poetów tworzyło dzieła poetyckie przesycone ideologią socjalistyczną, co znacznie zawęziło pole poetyckich poszukiwań. W późniejszej krytyce poeci ci zyskali sobie miano “pryszczatych”. Do najlepiej zapowiadających się talentów poetyckich należeli Andrzej Braun, Andrzej Mandalian, Henryk Gaworski i Wiktor Woroszylski. Obok nich tworzyli poeci już znani z międzywojnia, którzy podporządkowali się normom estetyki socrealizmu.

Lata 1956-1968

to okres wyzwolenia się literatury spod reżimu narzuconego przez socrealizm. Po pozornym jednak rozluźnieniu nastąpi później okres kolejnych ograniczeń wypowiedzi twórczej, tym razem przez cenzurę socjalistycznej władzy. Początkowe lata okresu to krytyka bezmyślnego poddania się wymogom socrealizmu, który pozostawał bez związku z potrzebami twórczymi i indywidualną wypowiedzią języka sztuki. Literatura polska może teraz korzystać z kontaktów z prądami literatury światowej, chociaż nie obywa się tutaj bez ograniczeń natury politycznej.

Rok 1956 to czas debiutu młodego pokolenia artystów skupionego wokół warszawskiego pisma “Współczesność”, którego nazwa określa także nazwę pokolenia twórców.

Należą do niego poeci: Stanisław Grochowiak, Władysław Terlecki, Aleksander Minkowski, Marek Nowakowski, Marek Hłasko, Ireneusz Iredyński, Edward Stachura.

W tym też roku debiutują poeci starszego pokolenia niż “Współczesność” obejmująca twórców urodzonych w latach 1930-35.

Starsi debiutanci “Współczesności” to: Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Czycz, Bohdan Drozdowski.

Twórczość poetycka okresu jest bardzo różnorodna.

“Współczesność” nie wprowadziła jednolitego kierunku rozwoju liryki.

Twórcy kształtowali swoje wypowiedzi w oparciu o indywidualne potrzeby. Korzystano z dorobku Awangardy międzywojennej i osiągnięć literatury obcej. Proza natomiast poszukuje odpowiedzi na pytanie o miejsce literatury we współczesnym świecie i o sposoby jej oddziaływania na czytelnika. Rozkwita eseistyka, twórczość literacko-naukowa, wśród której na uwagę zasługują “Rodzinna Europa” C. Miłosza, “Spiżowa brama” T. Brezy, “Życie na niby” K. Wyki, “Polska Piastów”, “Polska Jagiellonów” i “Rzeczypospolita Obojga Narodów” P. Jasienicy, “Szkoła stylu” Z. Kubiaka, “Barbarzyńca w ogrodzie” Z. Herberta, “Mit śródziemnomorski” M. Jastruna.

W 1956 roku zadebiutował powieścią “Rojsty” T. Konwicki, J. Stryjkowski “Głosami w ciemności”. Dwa lata później debiutował S. Mrożek dramatem “Policja” wydanym w czasopiśmie “Dialog”.

W latach sześćdziesiątych wyróżnić można nurt literatury chłopskiej reprezentowany przez powieści J. Kawalca “Ziemi przypisany” oraz “Tańczący jastrząb”, T. Nowaka “A jak królem, a jak katem będziesz” oraz “Diabły”, W. Myśliwskiego “Nagi sad” i “Pałac”.

Ważniejsze dzieła dramatyczne to między innymi “Indyk” i “Tango” S. Mrożka, “Stara kobieta wysiaduje” i “Kartoteka” T. Różewicza, “Drugi pokój” i “Jaskinia filozofów” Z. Herberta, “Kochankowie piekła” J.M. Rymkiewicza, “Potępienie doktora Fausta” J. Sity oraz “Śmierć gubernatora” L. Kruczkowskiego.

Rok 1968

zaznacza się w naszej literaturze ożywieniem środowisk twórczych. Rozpoczyna swoją działalność wiele grup poetyckich skupionych w ważniejszych ośrodkach akademickich Polski. Należeli do nich twórcy urodzeni przed rokiem 1939 (na krótko przed wybuchem wojny) lub podczas wojny oraz krótko po 1945 roku. Dążyli do wyrażenia, zamanifestowania swojej odrębności artystycznej. Pokolenie to nazywane jest “Nową falą”.

Na przestrzeni lat siedemdziesiątych zaistniało około sześćdziesięciu grup poetyckich
Najważniejsze to:

1. Orientacja Poetycka Hybrydy z Warszawy – K. Gąsiorowski, M. Bordowicz, Z. Jerzyna
2. Agora z Wrocławia – L. Herbst, J. Jastrzębski.
3. Teraz z Krakowa – A. Zagajewski, J. Kornhauser, T. Nyczek.
4. Wymiary z Torunia – E. Kruk, B. Kubicki.

Indywidualnie pojawili się S. Barańczak, E. Lipska, R. Wojaczek, J. Baran, K. Karasek i inni.

Lata 80-90-te

Dekada lat osiemdziesiątych to wyraźnie zaznaczający się podział literatury na tzw. dwa obiegi, oficjalny i nieoficjalny (drugi). Z powodu stanu wojennego nasiliła się cenzura i tym samym ingerencja państwa w twórczość kulturalną i literacką.

Cały ten okres odbija się na literaturze, wprowadzając doń elementy politycznej walki z reprezentantami władzy socjalistycznej. Pojawia się także nurt pamiętnikarski i dokumentacyjny poświęcony ważnym dla narodu faktom świeżej historii kraju.

W drugim obiegu pojawiają się dzieła pisarzy emigracyjnych i sprzyjających ruchowi Solidarności, który wreszcie w 1989 doprowadzi do upadku PRL-u. Lata dziewięćdziesiąte to czasy nowej generacji ludzi, którzy nie pamiętają ani II wojny światowej, czasów Polski Ludowej i stanu wojennego. W dobie rozwoju kapitalizmu w Polsce nowe pokolenia zapewne będą miały własne problemy do rozwiązania, a literatura przybierze inne oblicze. Zawsze jednak będzie to polska literatura narodowa, to znaczy wyrosła z polskich umysłów i z polskiej kultury, na której straży nieprzerwanie stoi.

Podsumowanie epoki

Charakterystyka literatury współczesnej skłania do wniosków, iż jest to twórczość niezwykle bogata gatunkowo i tematycznie. Zawiera w swoim dorobku dzieła poetyckie, prozatorskie i dramatyczne kolejnych pokoleń twórców, których nie da się ująć w jednobrzmiące ramy ideowe po roku 1956. Nie ma bowiem jednego dominującego prądu artystycznego, jest ich różnorodność.

Poeci współcześni tworzą dzieła różne stylistycznie, wiersz wolny pozwala na korzystanie z całego dotychczasowego dorobku tematycznego i formalnego stworzonego wcześniej, ale też powstają dzieła nowatorskie w swej formie i stylu.

Nie są obce poetom współczesnym tendencje rozwojowe filozofii światowej z egzystencjalizmem i psychoanalizą jako dorobkiem myśli człowieka XX wieku, ale nie są one obce i prozaikom czy dramaturgom.

Bogactwo literatury najlepiej omawiać podczas analizy konkretnej twórczości kolejnych poetów i pisarzy, którzy niejednokrotnie wnoszą do niej całkiem nowe odkrywcze wartości. Ich mnogość nie pozwala się ująć na razie w jednolite ramy. Być może za kilkadziesiąt lat historycy literatury sklasyfikują tę twórczość i nazwą epokę jakimś jednorodnym mianem, podobnie jak to miało miejsce w epokach wcześniejszych.

Dzisiaj literaturę po 1939 nazywamy ogólnie mianem: współczesnej.

Na twórczość literacką naszych czasów przemożny wpływ wywarły i wywierają wydarzenia historyczne i sytuacja polityczna Polski, najpierw Polski walczącej z okupantem, Polski Ludowej z szeroko rozwiniętym systemem cenzury ograniczającej działalność literacką i kulturalną. Stan wojenny w latach osiemdziesiątych i zaangażowanie literatury w walkę z narzuconym Polsce socjalizmem również wpłynął na charakter literatury.

Dominuje w niej bunt i jawna krytyka ustroju, decydentów, a po “okrągłym stole” nastroje rozliczeniowe z przeszłością, hołd składany ludziom i czasom walki z zakłamaniem. Literatura przybiera charakter dokumentujący wydarzenia, o których czytelnik polski wcześniej nie mógł wiedzieć z racji wspomnianej już cenzury. Na syntezę i oceny dorobku literackiego ostatnich lat trzeba jeszcze poczekać, ponieważ oceny są obiektywne dopiero z pewnej perspektywy czasowej; także ogólne tendencje rozwojowe i dorobek może wydać się całkiem inny z perspektywy, niż dzisiaj zdefiniowany.

Galeria twórców

Twórcy i lektury

Literaturę polską po 1939 roku do lat dziewięćdziesiątych tworzą poeci i pisarze debiutujący w międzywojniu, poeci pokolenia Kolumbów rocznik 20, poeci pokolenia “Współczesności”, debiutanci z roku 1956 i “Nowej fali”. W poniższym zestawie znajdują się niektórzy reprezentanci pokoleń polskich poetów współczesnych oraz wyróżniające się lub wyróżniane przez krytykę literacką tomiki wierszy. Dalej autorzy wybitnych powieści i dramatów literatury współczesnej.

Poeci starszej, międzywojennej generacji

• Roman Brandstaetter (ur.1906)- “Jarzma”.
• Jan Brzękowski (1903-1983)- “Na katodzie”.
• Stanisław Czernik (1899-1969)- “Zadymka”.
• Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983) – “Lekkomyślne serce”.
• Jarosław Iwaszkiewicz (1894-1980) – “Oktostychy”.
• Jalu Kurek (1904-1983) – “Upały”.
• Jan Lechoń (1899-1956) – “Srebrne i czarne”.
• Czesław Miłosz (ur.1911) – “Traktat poetycki”, Nagroda Nobla w 1980r.
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945) – “Balet powojów”.
• Stanisław Piętak (1909-1964) – “Przymierze z nowymi laty”.
• Julian Przyboś (1901-1970) – “W głąb las”.
• Antoni Słonimski (1895-1976) – “Okno bez krat”.
• Anatol Stern (1899-1968) – “Alarm nocny”.
• Julian Tuwim (1894-1953) – “Kwiaty polskie”.
• Jan Twardowski (ur.1916) – “Rachunek dla dorosłego”.
• Adam Ważyk (1905-1982) – “Poemat dla dorosłych”.
• Jerzy Zagórski (1907-1984) – “Biały bez”.

Kolumbowie rocznik 20

• Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944) – “Zamknięty echem”.
• Tadeusz Borowski (1922-1951) – “Gdziekolwiek ziemia”.
• Tadeusz Gajcy (1922-1944) – “Widma”.
• Andrzej Trzebiński (1922-1943) – “Aby podnieść różę”.
• Tadeusz Różewicz (1921) – “Niepokój”.
• Wisława Szymborska (1923)- “Dlatego żyjemy”; Nagroda Nobla w 1996 r.

Poeci debiutujący w 1956r. obok “Współczesności”

• Miron Białoszewski (1922-1983) – “Obroty rzeczy”.
• Stanisław Czycz (ur.1929) – “Tła. Wiersze”.
• Bohdan Drozdowski (ur.1931) – “Piołun”.
• Zbigniew Herbert (ur.1933) – “Studium przedmiotu”.
• Jerzy Harasymowicz (ur.1933) – “Klękajcie narody”.

Poeci “Współczesności” i ich rówieśnicy

• Ernest Bryll (ur.1935) – “Fraszka na dzień dobry”.
• Stanisław Grochowiak (1934-1976) – “Menuet z pogrzebaczem”.
• Małgorzata Hillar (ur.1930) – “Prośba do macierzanki”.
• Urszula Kozioł (ur.1931) – “Lista obecności”.
• Tadeusz Nowak (ur.1930) – “Prorocy już odchodzą”.
• Halina Poświatowska (ur.1930) – “Z pamięci”.
• Jerzy Sito (ur.1934) – “Wiozę swój czas na ośle”.
• Tadeusz Śliwiak (ur.1928) – “Dłużnicy nadziei”.
• Roman Śliwonik (ur.1930) – “Przyjdzie spokój”.

Poeci “Nowej fali”

• Józef Baran (ur.1947) – “Dopóki jeszcze”.
• Julian Kornhauser (ur.1946) – “W fabrykach udajemy małych rewolucjonistów”.
• Ewa Lipska (ur.1945) – “Drugi zbiór wierszy”.
• Rafał Wojaczek(1945-1971) – “Nie skończona krucjata”.
• Adam Zagajewski (ur.1945) – “Komunikat”.

Proza i dramat

• Jerzy Andrzejewski – “Popiół i diament”.
• Halina Auderska – “Ptasi gościniec”.
• Kazimierz Brandys – “Wariacje pocztowe”.
• Leopold Buczkowski – “Czarny potok”.
• Witold Gombrowicz – “Trans-Atlantyk”.
• Marek Hłasko – “Piękni, dwudziestoletni”.
• Tadeusz Konwicki – “Sennik współczesny”.
• Hanna Krall – “Zdążyć przed Panem Bogiem”.
• Jerzy Krzysztoń – “Krzyż południa”.
• Andrzej Kuśniewicz – “Strefy”.
• Czesław Miłosz – “Dolina Issy”.
• Sławomir Mrożek – “Tango”.
• Wiesław Myśliwski – “Kamień na kamieniu”.
• Edward Redliński – “Konopielka”.
• Edward Stachura – “Siekierezada”.
• Julian Stryjkowski – “Przybysz z Narbony”.
• Jan Józef Szczepański – “Kadencja”.
• Andrzej Szczypiorski – “Początek”.
• Władysław Terlecki – “Lament”.
• Leopold Tyrmand – “Dziennik 1954”.
• Melchior Wańkowicz – “Monte Cassino”.
• Aleksander Wat – “Mój wiek. Pamiętnik mówiony”.
• Stanisław Wyszyński – “Zapiski więzienne”.

Literatura obca

• Czyngis Ajtmatow – pisarz kirgiski, “Biały statek”.
• Samuel Beckett – dramatopisarz irlandzki, “Czekając na Godota”, Nagroda Nobla w 1969 r.
• Bertolt Brecht – dram. niem. (NRD), “Kariera Artura Ui”.
• Albert Camus – pis. fr., egzystencjalista, “Dżuma”, Nagroda Nobla w 1957 r.
• Friedrich Durrenmatt – pis. szwajc., “Wizyta starszej pani”.
• Wiliam Golding – pis. angielski, “Władca much”, Nagroda Nobla w 1983 r.
• Ernest Hemingway – pow. amerykański, “Komu bije dzwon”, Nagroda Nobla w 1952 r.
• Gabriel Garcia Marquez – pisarz kolumbijski, “Sto lat samotności”, Nagroda Nobla w 1982 r.
• Georg Orwell – pis. ang., “Rok 1984”.
• Borys Pasternak – “Doktor Żywago”, Nagroda Nobla w 1958 r.
• Jean Paul Sartre – pisarz, egzyst. francuski, “Drogi wolności”, Nagroda Nobla w 1964 r.
• Aleksander Sołżenicyn – “Archipelag Gułag”, Nagroda Nobla w 1970 r.
• Josif Brodski – poeta, emigrant rosyjski, “Wiersze i poematy”, nagroda Nobla w 1987 r.

Teoria literatury

Historia Polski

1943 – Powstanie w getcie warszawskim.
1944 – Powstanie warszawskie (1. 08.- 2. 10).
1945 – Konferencja w Jałcie, ustalenie granic Polski. Koniec II wojny światowej.
1956 – Fala antysemityzmu w Polsce. Rewolucja na Węgrzech stłumiona przez ZSRR.
1968 – Wydarzenia marcowe w Polsce
1970 – Strajki na Wybrzeżu.
1976 – Strajki w Ursusie i Radomiu.
1978 – Wybór kardynała Wojtyły na papieża (Jan Paweł II).
1980 – Strajki w całej Polsce, utworzenie NSZZ “Solidarność”.
1981 – 1983 – Stan wojenny.
1989 – “Okrągły stół” i przywracanie Polsce suwerenności.

Galeria sztuki

Epoki literackie

AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela