AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela
Geneza i nazwa
Średniowiecze to pierwsza polska epoka literacka trwająca pomiędzy X-XV w. Na zachodzie Europy trwa już od IV/V wieku. W 476 roku upadło cesarstwo zachodniorzymskie, Rzym natomiast został podbity przez plemiona germańskie. Stopniowo przejmowały one kulturę antyczną i chrześcijańską, aż same przeistoczyły się z narodów określanych mianem barbarzyńskich w chrześcijańskie.
Wielką rolę w procesie cywilizowania Europy odegrał kościół katolicki zajmujący się nauką, oświatą i wychowaniem młodych pokoleń. Kształtowanie nowego oblicza kontynentu, oblicza wielonarodowego i chrześcijańskiego trwało po wiek XV, a więc ponad tysiąc lat.
Epokę tych przemian nazwano później w renesansie wiekami średnimi (z łac. media tempora). Polskie średniowiecze trwa od X do XV wieku.
Ideologia epoki
Myśli i dążenia ludzkie wieków średnich zostały zdominowane przez scholastykę, naukę i sposób myślenia przyjmujący za sprawy nadrzędne dogmaty religijne, które starano się uzasadniać i wyjaśniać racjonalnie. Podobnie jak w antyku najważniejszą rolę na mapie politycznej Europy odgrywał Rzym, nie jako stolica cesarstwa, lecz kościoła katolickiego stojącego na straży prawd moralnych głoszonych w Biblii i największego budowniczego chrześcijaństwa.
Kościół ustanawia samodzielnie prawdy wiary, a wierni powinni ich przestrzegać. Był także w średniowieczu inicjatorem chrystianizacji ziem i narodów, które żyły nieświadome istnienia Boga i Jego przykazań.
Poza scholastyką średniowiecze jest bogate w kierunki filozoficzne tłumaczące wiernym zasady życia chrześcijańskiego, badające problemy wiary. Najważniejsze z nich opierają się na filozofii św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu i św. Franciszka z Asyżu.
Ostatni z wymienionych propagował radosne i ascetyczne oddanie się Bogu. Jako człowiek zamożny całe swe bogactwo rozdał ubogim, a sam zawierzywszy Bogu, niósł pomoc cierpiącym i chorym. Głoszoną przez niego naukę cechowała radość i umiłowanie natury.
Językiem urzędowym i literackim kontynentu stała się łacina, język liturgiczny i jednocześnie biblijny (oryginały ksiąg biblijnych zaginęły, pozostało tłumaczenie łacińskie, Wulgata).
Nauka i oświata, a zatem i rozwój intelektualny ludzi został również zdominowany i rozwijany pod kątem szerzenia wiary katolickiej. Podobnie wygląda życie kulturalne i literackie Europy. W architekturze dominują dwa style: romański i gotycki
- Styl romański – przeważnie wielkie budowle sakralne z ociosanego kamienia wzorowane na bazylikach, kościoły zakonne z zabudowaniami klasztornymi, kolegiaty i kościoły parafialne;
- Gotyk – budowle strzeliste z cegły, wywołujące wrażenie ruchu.
Literatura średniowieczna
zawiera w swoim dorobku dzieła o tematyce przede wszystkim religijnej. Nawet dzieła literatury świeckiej były często rozpoczynane prośbą do Boga o natchnienie poetyckie, jak jest to w przypadku wiersza Słoty “O zachowaniu się przy stole”: Gospodnie, da mi to wiedzieć, Bych mogł o tem cso powiedzieć, O chlebowym stole…
Najpopularniejsze w tym czasie dzieła literackie to pieśni, misteria, moralitety, kazania, rozmyślania, modlitewniki, ale ponad wszystko żywoty świętych (hagiografia) przedstawiające wzorce osobowe człowieka epoki.
Asceta
Dzieła hagiograficzne (żywoty świętych) pouczały całe społeczeństwa, jak powinno wyglądać życie jednostki. Miał to być wzór człowieka oddanego wierze, ascety gardzącego uciechami doczesności, zadowalającego się skromnym bytowaniem. Hasłem i maksymą życiową miała dlań być biblijna prawda “memento mori”– pamiętaj, że umrzesz.
Człowiek myślący takimi kategoriami miał spędzać życie na pokutowaniu i modlitwach, aby wyprosić sobie łaskę życia wiecznego w niebie, a wstęp do niego mają tylko ludzie dobrzy. Przykładem ascety jest św. Aleksy z dzieła “Legenda o świętym Aleksym”. Mimo swego wysokiego urodzenia i bogactwa rezygnuje on ze wszystkiego co materialne, rozdaje swe bogactwo biednym, a sam staje się żebrakiem. Los sprawia, że żyje w taki sposób pod schodami swego ojca, ale dopiero po śmierci zostaje rozpoznany przez kobietę, którą wcześniej poślubił, lecz z życia rodzinnego w dostatku i radościach również zrezygnował. Przykładów takich losów bohaterów jest wiele, zapisanych jako dzieła literackie i też potwierdzonych przez historię.
Rycerz doskonały
Cechą nadrzędną bohatera literackiego wieków średnich jest wiara i oddanie się Bogu. Dotyczy to również kolejnego wzorca moralnego, jakim jest rycerz doskonały. Średniowiecze to czasy wypraw krzyżowych mających na celu niesienie prawdziwej wiary chrześcijańskiej aż po Bliski Wschód. Zajęcie to przypadło w udziale rycerzom konno przemierzającym krańce Europy.
Tworzą oni pewnego rodzaju wspólnotę a później warstwę społeczną kierującą się w swym postępowaniu wręcz świętym dla nich kodeksem rycerskim. Jakiekolwiek odstępstwo od niego mogło sprowadzić na rycerza hańbę, a nawet samobójczą śmierć. Legendarny i przysłowiowy jest dziś ogromny szacunek rycerzy wobec płci pięknej, ale najważniejsze dla niego było oddanie swemu władcy i ojczyźnie. Na każde wezwanie o pomoc lub polecenia musiał stawać z orężem w ręce gotów umrzeć za sprawę.
Widzimy takiego bohatera we francuskiej “Pieśni o Rolandzie” przetłumaczonej na język polski w wiekach średnich. Hrabia Roland pełniący funkcję dowódcy tylnej straży wojsk francuskich bierze udział w wyprawie przeciwko Maurom (Arabom, którzy podczas plemiennych wędrówek osiedli w Hiszpanii). Ginie w zasadzce napadnięty przez całą armię wroga.
Chociaż może wezwać pomoc, nie czyni tego, honor rycerski mu nie pozwala, wybiera śmierć. Z pola walki niesiony przez anioły dostaje się wprost do nieba. Kilka wieków później w literaturze polskiej pojawi się taki średniowieczny rycerz, Konrad Wallenrod, który popełni samobójstwo, ponieważ wie, iż podstępna metoda walki z wrogiem jest wystąpieniem przeciwko kodeksowi i honorowi rycerza.
Dobry władca
Literatura średniowieczna przedstawia również wzorzec osobowy dobrego władcy. Znana wszystkim z historii “Kronika polska” Galla Anonima dokumentuje czasy panowania Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Pierwszy posiada cechy mądrego człowieka, który dba o dobro publiczne, jest oddany sprawom ojczyzny i poszczególnych obywateli, drugi jest świetnym wojownikiem i wzorem patriotyzmu. Obaj władcy są wzorem dla swoich następców, ponieważ dla swego narodu uczynili bardzo dużo.
Podsumowanie
Tak więc tematyka dzieł literackich średniowiecza jest różnorodna, choć dominuje w niej cecha religijności, pochwała dobra (afirmacja) rozumianego w kategoriach wartości chrześcijańskich. Było to związane z życiem zwykłego obywatela katolickiej Europy.
Epoka średniowiecza to rozwój i ekspansja chrześcijaństwa europejskiego, ale też ewolucja samego systemu wiary katolickiej i Kościoła. Dla literatury polskiej jest to okres początkowego formowania się języka literackiego. Jest ona podobnie jak literatury innych narodów europejskich dwujęzyczna. Obok dzieł pisanych polskim piórem w języku łacińskim powstają zabytki literatury polskiej i polskiego piśmiennictwa.
Galeria budowli gotyckich i romańskich
Dzieła i twórcy średniowiecza
Autorstwo większości dzieł średniowiecznych jest anonimowe. Wynikało to z faktu, iż pracę artystyczną traktowano jako służbę Bogu, przed którym nazwiska nic nie znaczą, a dzieła mogą przyczynić się do wzrostu boskiej chwały.
Dzieła religijne i zabytki polskiego piśmiennictwa
- Bogurodzica – najstarsza pieśń polska, powstała prawdopodobnie w XIV wieku.
- Lament świętokrzyski – arcydzieło liryki z XV w.
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – wiersz moralizatorski z XV w.
- Kazania świętokrzyskie – najstarszy zabytek polskiego piśmiennictwa pochodzący z około 1300 roku.
- Legenda o świętym Aleksym – tłumaczenie polskie nie znanego oryginału z 1454 roku.
- Żywot świętego Wojciecha – XI wiek.
- Żywot świętego Stanisława – XIII wiek.
- Bulla gnieźnieńska – w tekście łacińskim znajduje się 410 nazw polskich miejscowości, 1136 rok.
Dzieła świeckie
- Satyra na leniwych chłopów – XV wiek.
- Gall Anonim – łac. “Kronika polska”, XI/XII w.
- Wincenty Kadłubek – łac. “Kronika”.
- Jan Długosz – łac. “Historia Polski”.
Literatura obca
- Pieśń o Rolandzie – najstarszy epos francuski z XI wieku.
- Dzieje Tristana i Izoldy – legenda celtycka z XIII wieku.
- Dante Alighieri – “Boska Komedia”, poemat epicki w 100 pieśniach, arcydzieło literatury włoskiej przedstawiające wędrówkę poetycką po piekle, czyśćcu i raju, 1307 rok.
- Francois Villon – “Wielki Testament”, poemat francuski złożony z 2000 wersów, 1461 rok.
Teoria literatury
Historia Polski
W średniowieczu powstało państwo polskie, którego budowę rozpoczął Mieszko I. Jego syn Bolesław Chrobry udanie kontynuował dzieło ojca; cesarz niemiecki i papież zgodzili się na utworzenie samodzielnego królestwa.
1025 – Bolesław Chrobry został koronowany na pierwszego króla Polski. Ma ambicje uczynić ze swego kraju mocarstwo. Po okresie panowania kolejnych Piastów: Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Szczodrego, Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego następuje rozbicie dzielnicowe.
1138 – Rozbicie dzielnicowe Polski na pomniejsze księstwa.
1228 – Sprowadzenie do Polski przez Konrada I Mazowieckiego Krzyżaków, aby pomogli w chrystianizacji Prus. Zakon Niemiecki Marii Panny (Krzyżacy) został wcześniej wyparty z Jerozolimy i wypędzony z Węgier.
1320 – Na króla Polski koronował się Władysław I Łokietek, a przez wszystkie lata swego panowania (1306-1333) jednoczył państwo rosnące w siłę i znaczenie polityczne w Europie. Był on praprawnukiem Bolesława Krzywoustego i ojcem Kazimierza III Wielkiego, na którym kończy się dynastia Piastów.
1364 – Powstał Uniwersytet Jagielloński założony przez Kazimierza Wielkiego.
1410 – Bitwa pod Grunwaldem; zwycięstwo Władysława II Jagiełły i armii polsko-litewskiej zostało zaprzepaszczone, ponieważ Zakon nadal istniał. Jagiełło był pierwszym królem z dynastii Jagiellonów, która wygasła po śmierci Zygmunta II Augusta w 1572 roku.
Epoki literackie
AntykŚredniowieczeRenesansBarokOświecenieRmantyzmPozytywizmModernizmMiędzywojnieLiteratura po 1939 r.Tabela