Improwizacja Kordiana

KORDIAN

u szczytu… lękam się spojrzeć w przepaść świata ciemną.
Spojrzę… Ach! pod stopami niebo i nad głową
Niebo… Zamknięty jestem w kulę kryształową;
Gdyby ta igła lodu popłynęła ze mną
Wyżej – aż w niebo… nie czułbym, że płynę.
Stąd czarne skrzydła myśli nad światem rozwinę.
Ciszéj! słuchajmy… o te lody się ociera
Modlitwa ludzka, po tych lodach droga
Myślom płynącym do Boga.
Tu dźwięk nieczysty głosu ludzi obumiera,
A dźwięk myśli płynie daléj.
Tu pierwszy zginę, jeśli niebo się zawali.
A ten kryształ powietrza by tchnieniem rozbity
Kręgami się rozpłynie na nieba błękity,
I gwiazdy w nieznajomą uciekną krainę,
I znikną, jakby ich nigdy nie było…
Spróbuję – westchnę i zginę…
Patrzy w dół.

Ha! przypominasz mi się, narodów mogiło!
Oto się przedarły chmury,
Igły lodu wytrysły z chmur kłębów;
Tam las ogromny sosen i dębów
Jak garść mchu w szczelinie góry,
A ta plamka biała – blada –
To morze.
Silniéj wzrok napnę – oczy rozedrę, otworzę,
Chciałbym stąd widzieć człowieka.
Tam koło jednéj igły, krążą orłów stada,
Jak pierścionki żałobne na perłowych lodach;
A ode mnie błękitna płynie szczelin rzeka,
Każda w jedną otchłań zlata,
I nikną jak w morza wodach.

Jam jest posąg człowieka, na posągu świata.

O gdyby tak się wedrzeć na umysłów górę,
Gdyby stanąć na ludzkich myśli piramidzie,
I przebić czołem przesądów chmurę,
I być najwyższą myślą wcieloną…
Pomyśléć tak – i nie chciéć? o hańbo! o wstydzie!
Pomyśléć tak – i nie móc? w szmaty podrę łono!
Nie móc? – to piekło!
Mogęż siłą uczucia serce moje nalać,
Aby się czuciem na tłumy rozciekło,
I przepełniło serca nad brzegi,
I popłynęło rzeką pod trony – obalać?
Mogęż zruszyć lawiny? potém lawin śniegi,
Zawieszone nad siołem,
Zatrzymać ręką lub czołem?
Mogęż, jak Bóg w dzień stworzenia,
Ogromnéj dłoni zamachem,
Rzucać gwiazdy nad świata zbudowanym gmachem,
Tak, by w drodze przeznaczenia,
Nie napotkały nigdy kruchéj świata gliny,
I nie strzaskały w żegludze?
Mogę – więc pójdę! ludy zawołam! obudzę!
po chwili – z wyrazem zniechęcenia

Może lepiéj się rzucić w lodowe szczeliny?…
po chwili – zrazu spokojnie, potém z zapałem…

Uczucia po światowych opadały drogach…
Gorzkie pocałowania kobiety – kupiłem…

Wiara dziecinna padła na papieskich progach…
Nic – nic – nic – aż w powietrza błękicie
Skąpałem się… i ożyłem,
I czuję życie!
Lecz nim myślą olbrzymią rozpłonę,
Posągu piękność mam – lecz lampy brak.
Więc z ognia wszystkich gwiazd, uwiję na czoło koronę,
W błękicie nieba sfer, ciało roztopię tak,
Że jak marmur, jak lód, słonecznym się ogniem rozjaśni…
Potém piękny, jak duch baśni,
Pójdę na zimny świat i mogę przysiąc,
Że te na czole tysiąc gwiazd i w oczach tysiąc,
Że posągowy wdzięk, narodów uczucia rozszerzy,
I natchnie lud;
I w serca jak myśl uderzy,
Jak Boga cud…

Nie – myśli wielkiéj trzeba z ziemi, lub z błękitu.
Spojrzałem ze skały szczytu,
Duch rycerza powstał z lodów…
Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,
Ludy! Winkelried ożył!
Polska Winkelriedem narodów!
Poświęci się, choć padnie jak dawniéj! jak nieraz!
Nieście mię, chmury! nieście, wiatry! nieście, ptacy!
Chmura znosi go z igły lodu.

CHMURA
Siadaj w mgłę – niosęć… Oto Polska – działaj teraz!…

KORDIAN
rzucając się na rodzinną ziemię z wyciągniętemi rękoma, woła:

Polacy!!!

Improwizacja Kordiana to monolog kończący akt drugi utworu. Podobnie jak Wielka Improwizacja Konrada w “Dziadach” cz. III Adama Mickiewicza, rozpoczyna się analizą uczuć i emocji bohatera. Widzimy go stojącego na szczycie góry patrzącego w dół. Jest tam ciemna przepaść. Może ona symbolizować otchłań lub przeszłość.

Młodzieniec stoi dumny, mając pod nogami i nad głową niebo. Wyobraża sobie, co mogłoby się stać, gdyby nagle lodowy szczyt (“igła lodu”) wzniósł się wraz z nim do góry i płynąłby w przestworza.

Z góry spojrzałby na świat, rozwijając “czarne skrzydła myśli”. Symbolizują one np. rezygnację z walki, ludzkie nieszczęście, jakie zna, niedolę Polaków pod zaborami itp. Być może udałoby mu się połączyć z Bogiem i poznać jego sekrety?

“Tu dźwięk nieczysty głosu ludzi obumiera” – wejście na szczyt jest i będzie wielkim wyzwaniem. Podczas trudów człowiek dowiaduje się prawdy o swoich możliwościach i nie może kłamać (“nieczystość głosu”). Ponadto wędrowiec (alpinista) znajduje się najbliżej Boga, którego siedzibą jest niebo. Bardziej do góry już unieść się nie można, chyba że myślami/ duchem, duszą.

“Tu pierwszy zginę, jeśli niebo się zawali.” – zdanie to można różnie interpretować. Stwierdzenie “niebo się zawali” symbolizuje świat, w jakim żył do tej pory, ale też nadzieje na przyszłość. Jeśli nie zostaną spełnione, zginie dosłownie i w przenośni. Czy jego fizyczność ma znaczenie? Raczej chodzi o idee, jakie mu podpowiada serce, umysł. Określenie: “kryształ powietrza”, jaki po nim pozostanie, gdy po raz ostatni złapie oddech przed śmiercią, jest bardzo wymowny. Niewiele po nas pozostaje…

Jednak nie skacze w przepaść. Patrzy w dół i widzi otchłań przypominającą mu “narodów mogiłę”. To symbol ojczyzny, która zginęła, nie ma jej na mapach świata. Pośród opadających chmur i mgły dociera do niego obraz lasu. Gdy bardziej wytęż wzrok, widzi obok szczytu górskiego (“igły”) mech i później morze, a także stado orłów. Może to być aluzja do Polski.

Dorasta do wielkich czynów poprzez zdolność widzenia ważnych rzeczy. Musiał stanąć na szczycie góry, aby niektóre sprawy bliskie i najważniejsze zobaczyć wyraźniej.

„Jam jest posąg człowieka, na posągu świata.” – to określenie Kordiana wypada interpretować jako zachwyt nad wielkością wydarzeń, jakie mają miejsce w jego życiu. Zdobył szczyt i może być symbolem całej ludzkości, bo kto nie marzył choć raz, aby zdobywać największe góry świata? Ale to także moment symboliczny, ponieważ oznacza realizację jakiegoś wielkiego celu, który wydawał się wcześniej nie do osiągnięcia.

Skoro udało mu się wejść na Mont Blanc, zapewne nie będzie już celów nieosiągalnych dla niego na ziemi. Można sobie wyobrazić, w jak wielką radość wprawiła go ta wspinaczka i sukces. Jednak to nie wszystko, Kordian chciałby „wedrzeć się na umysłów górę”. Mianem piramidy określa najważniejszą ideę, o jakiej ludzie, Polacy mogą tylko marzyć. Wydaje się że chodzi tutaj o wolność.

Kordian dorasta do tego, aby nazwać stan, w jakim się znajduje jego naród i on sam. Na szczycie góry jest wolny i tę wolność chciałby zanieść do ojczyzny.

Jest przepełniony miłością do kraju i ludzi. Czuje w sobie siłę i moc, aby uczuciem tym „nalać serca” milionów rodaków. Razem z nimi chciałby „trony obalać”. To aluzja do działań, jakie należałoby podjąć, aby Polska odzyskała niepodległość. Pragnie „ludy zawołać, obudzić” i razem z nimi z wielkim zapałem walczyć o Polskę. Na przeszkodzie stoją jednak „lodowe szczeliny” – mogą być symbolem zapomnienia lub niechęci narodu do walki z zaborcami. Kordian pragnie to zmienić. Z żalem wraca i analizuje doświadczenia. Symbolizuje je zdanie: „Uczucia po światowych opadły drogach”.

W wędrówce po Europie odkrył, że praktycznie wszystko można kupić za pieniądze – począwszy od miejsca w parlamencie, skończywszy na miłości kobiety. Tego typu konkluzje i refleksje oceniające doświadczenia potwierdzają, że Kordian dojrzał do wielkiego czynu. Chce miłością do ojczyzny zarazić wszystkich i stać się przywódcą powstania, symbolem działania i patriotyzmu.

Mówi także w ostatnich słowach improwizacji, że rolą Polski może być dawanie przykładu innym narodom. Ma stać się Winkelriedem narodów. Na wzór bohatera Szwajcarii walczącego o wolność kraju Polska ma dać przykład i stać się „wyzwolicielem” narodów.

Improwizacja kończy się wezwaniem wszystkich Polaków do walki i Kordian wsiada na chmurę, aby z Mont Blanc przenieść się do kraju. Rzeczywiście w akcie trzecim utworu młodzieniec jako żołnierz armii rosyjskiej chciał dokonać zamachu na cara. Dojrzał do wielkiego czynu, wiedział, co pragnie dać narodowi, ale niestety był za słaby.

W najważniejszej scenie „Strach” i „Imaginacja” spowodowały, że bohater zemdlał. Jego spisek oraz planowany czyn się nie powiodły. Sukcesem jednak zakończyły się działania Jacka Soplicy ukrywającego się pod pseudonimem Robak w „Panu Tadeuszu (zobacz: Jacek Soplica).